“گونه شناسی خانه های سنتی تالش”

عنوان مقاله:

گونه شناسی خانه های سنتی شهرستان تالش، نمونه موردی روستای خاله سرا ۵۷

مولف: سعید حسن پور لمر

* دانشجوی کارشناس ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خلخال، عضو باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان خلخال، ایران

E-mail: s.hasanpuor@yahoo.com    Mob: 09355969150

چکیده: 

شناخت و دسته بندی صحیح گونه های مختلف معماری می تواند در درک بهتر فضا، حفاظت از آن و نیز در دستیابی به شیوه های جدید طراحی مفید واقع گردد. استان گیلان در شمال کشور و در کنار سواحل جنوبی دریای خزر قرار گرفته و از خصوصیات بارز آن رطوبت و بارندگی زیاد است عامل اصلی شکل گیری معماری و شهرسازی این ناحیه می باشد. مجتمع های زیستی سواحل خزری،  معماری ویژه ای برخوردار هستند که شاید بتوان نمونه های با ارزش از آنها را، در شهرستان تالش که در حد فاصل یک صد کیلومتری استان گیلان (رشت) قرار گرفته است و به خصوص در روستای خاله سرا ۵۷ که در حد فاصل پانزده کیلومتر تا مرکز شهرستان (تالش) قرار گرفته است مشاهده نمود. این نوشتار سعی بر آن دارد تا گونه های معماری روستای خاله سرا ۵۷ را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. اطلاعات مقاله حاضر بر اساس مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی گرد آوری شده است و از جامعه آماری مشتمل بر ۴۹۵ بنای مسکونی ۹۰ خانه سنتی که دارای معماری ارزشمند بوده است مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. به همین سبب ابتدا به توصیف وضع موجود روستا پرداخته شده است و سپس به عناصر کالبدی روستا و فضاها موجود در بناها و گونه های روستا پرداخته شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان دهنده آن است که روند گسترش بناهای روستا بر اساس الویت های اقلیمی به ترتیب از سمت شرق به غرب و سپس در ارتفاع شکل گرفته است. و بطور کلی سه الگوی معماری در بافت روستای خاله سرا ۵۷ یافت می شود، که این سه الگو عبارتند از: خانه های کرسی بلند، خانه های تلار دار و خانه های غلام گردشی می باشند. که خانه های با الگوی کرسی بلند با اختصاص۷۳% بیشترین میزان در بافت روستای خاله سرا ۵۷ می باشد و خانه های تلار دار نیز با ۲۴% به دلایل هزینه های بالای اجرا، کمتر مورد استقبال روستاییان قرار گرفته است و همچنین آخرین گونه از خانه های روستا که به غلام گردشی معروف می باشد با اختصاص ۳% از مجموع آمارهای ارائه شده در گونه شناسی بناهای روستایی خاله سرا ۵۷ مورد استفاده قرار گرفته است.

کلید واژه:

استان گیلان، شهرستان تالش، روستای خاله سرا۵۷، گونه شناسی، معماری بومی

      مقدمه

توجه به حفظ آثار تاریخی و بررسی آنان نه تنها یک نیاز فرهنگی است بلکه به عنوان موضوعی اقتصادی و پاسخگو به نیازهای توسعه مطرح می باشد. در حال حاضر مجموعه ای از ۱۰۱۳ شهر بزرگ و کوچک و ۶۴۹۱۱ روستای کوچک، متوسط و بزرگ که در میان آنها روستاهایی با ویژگیها و ارزشهایی تاریخی و فرهنگی قرار گرفته، در کشور وجود دارد، (سرتیپی پور، ۱۳۸۷، ص۲) شناسایی و حفظ میراث گرانبهای معماری روستایی ضمن اینکه نوعی پاسداری از سرمایه های ملی تاریخی کشور است به ما کمک می نماید تا با کشف رمز و رازها؛ نمادها و نشانه هایی که در آنها نهفته است اصول پایدار بجای مانده از گذشته را در کالبد جدید جاری نماییم و هویت و اصالت معماری سکونتگاههای روستایی حفظ گردد. (سرتیپی پور، ۱۳۸۸، ص۲) از طرفی مجتمع های زیستی سواحل خزری، معماری ویژه ای دارند که شاید بتوان نمونه های کوچکی از آنها را، در شهرستان تالش و به خصوص روستای خاله سرا۵۷ به وفور یافت. اینگونه از معماری، همانند تمام معماری های بومی دیگر، مبتنی بر پاسخگویی خردمندانه و صرفه جویانه به روابط اجتماعی انسان ها، شرایط دشوار معتدل و مرطوب، توانایی های اجرایی، مصالح در دسترس شکل گرفته و پایدار شده است. آنچه معماری این منطقه را از دیگر معماری بومی مجزا می کند، ترکیب عناصر فرمی و منطقه کوهستانی و معتدل و مرطوب می باشد که به شکل غریب و زیبایی تولید شده و همچنان در حال بهره برداری است. روستای خاله سرا ۵۷ در حد فاصل ۱۵ کیلومتری تالش و ۱۰۵ کیلومتری مرکز استان(رشت) قرار گرفته است. (بنیاد مسکن، ۱۳۸۸، ص۲). معماری خانه های سنتی روستای خاله سرا ۵۷ به صورت گسترده است و بر روی کرسی چینی های سنگی قرار گرفته است. بناهای روستا غالباً دارای تزیینات چوبی و بازشوهای متعدد می باشند. روند گسترش بنا بر اساس اولویت های اقلیمی و به ترتیب از سمت جنوب، شرق، غرب و سپس در ارتفاع می باشد. (گرجی مهلبانی، دانشورکیمیا، ۱۳۸۹، ص۱۲). در ادامه به برخی از آثار مهم روستا خواهیم پرداخت که در آن همچنان زندگی جریان دارد، در چند سال اخیر با رشد ساخت و سازهای فراوان شاهد از بین رفتن بناهای سنتی در روستا روبرو بوده ایم و همچنان روند تخریب در روستا ادامه دارد و شاهد ازبین رفتن اصول ساخت و بناهای با ارزش معماری بومی در روستا را شاهد می باشیم. مجموعه معماری سنتی خاله سرا۵۷  میراث ارزشمند و گرانبهایی است که نگهداری آن

از آسیب ها ضرورت دارد. این مجموعه از نشانه های هویت ملی و فرهنگی ساحل نشینان و کوهپایه نشینان محسوب می شود که به بازشناسی و معرفی بیشتری نیاز دارد. از آنجا که گونه شناسی یکی از ابتدایی ترین گام های پژوهش علمی محسوب می شود، شناخت الگوهای مسکن در محیط های روستایی استان گیلان گامی مهم در شناخت اصول ساخت و رویا رویی مردم با اصول اقلیمی برای بوجود آوردن شرایط آسایش دانست. در این پژوهش ضمن بررسی معماری موجود در بافت روستایی خاله سرا ۵۷ روستایی واقع در استان گیلان شهرستان تالش، که از نگاه بسیاری از صاحب نظران عرصه معماری، ناشناخته مانده؛ به جمع آوری اطلاعات خانه سنتی روستا، ثبت و برداشت ۹۰ بنا با ارزش  روستای خاله سرا ۵۷ اقدام گردیده است. همچنین شناخت و دسته بندی الگوهای معماری بومی و سنتی و بیان ویژگی های معماری و ساختاری بنا های روستا دسته بندی می گردد که از اهداف اصلی این  پژوهش می باشد.

– دلایل اصلی قابل توجه بودن گونه های معماری در روستای خاله سرا ۵۷ میان دیگر مجتمع های زیستی در استان گیلان چیست؟

ویژگی های شاخص معماری بومی سنتی روستای خاله سرا ۵۷ چیست؟

روش تحقیق.

مقاله حاضر در صدد تحلیل و بررسی گونه های معماری،  و مسکن روستای خاله سرا ۵۷ در شهرستان تالش می باشد. روش پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی و مشاهدات میدانی صورت گرفته است. روش تحلیل بناهای روستا به شرح ذیل می باشد، ابتدا گونه های شاخص معماری و مساکن سنتی در تمامی محلات خاله سرا ۵۷ جمع آوری گردیده و پس از آن بناهای با ارزش و تاریخی روستا که متاثر از اقلیم و شرایط معیشتی مردم شکل گرفته است، مورد ارزیابی قرار گرفته است. لازم به ذکر است ۹۰ (۱۸درصد) خانه روستایی از میان ۴۹۵ واحد مسکونی که کمترین تغییرات در آنها به وجود آمده برداشت شده است و به تحلیل نمونه ها پرداخته شده است. همچنین برای توصیف فضاهای معماری از روش کتابخانه ای و از تجربیات استاد کاران محلی استفاده گردیده است.

     مطالعات محیطی استان گیلان.

استان گیلان سرزمینی با وسعتی حدود ۱۶۷۰۰ کیلومتر مربع در کرانه جنوبی دریای خزر و شمال ایران قرار دارد. این منطقه که تنها نه درصد مساحت کل ایران را تشکیل می دهد، از پر باران ترین و سر سبز ترین مناطق اقلیمی ایران است و در تمامی فصول سال دارای بارندگی است. این نوع آب و هوای خاص در اثر قرار گرفتن در بین دریای خزر و رشته کوه های البرز ایجاد شده است. (گرجی مهلبانی، یاران، ۱۳۸۹، ص۴۶). تقسیمات سیاسی استان گیلان در سال ۱۳۸۵ عبارت اند از: آستارا، آستانه اشرفیه، املش، بندر انزلی، رشت، رضوانشهر، رودبار، رودسر، سیاهکل، شفت، صومعه سرا، فومن، لنگرود، لاهیجان، ماسال، تالش. می باشد. (احمدی و همکاران، ۱۳۹۱، ص۳۵).

     بررسی حوزه فرهنگی- معماری گیلان.

حوزه فرهنگی- معماری گیلان بدون در نظر گرفتن تقسیمات کشوری و سیاسی به نُه حوزه تقسیم بندی می گردد، عبارتند اند از: دو حوزه سرشاخ شرق و غرب که هر یک دارای چهار زیر شاخه ساحلی، جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی به علاوه جلگه مرکزی هستند. (طالقانی، ۱۳۹۰، ص ۲۶). شهرستان تالش نیز در جلگه غربی قرار گرفته است.

     ویژگی اقلیمی پهنه جلگه غربی/ کوهپایه ای.

بخش کوهپایه ای دارای ارتفاعی بین ۱۰۰تا ۵۰۰ متر از سطح دریا می باشد. این پهنه دارای شیب ملایمی از سمت جنوب به شمال و از غرب به شرق بوده و در دامنه های شمالی البرز و شرقی کوه های تالش واقع شده است. در این پهنه، روزها حدود ۶ ماه از سال نیاز به سایه وجود دارد و در ۴ تا ۲ ماه از این اوقات وجود کوران هوا برای تعدیل شرایط ضروری است. شب های این ایام معتدل و خواب شبانه در هوای آزاد مطلوب است. این پهنه دارای تابستان های نسبتاً گرم و مرطوب در ماه های خرداد تا شهریور است که با استفاده از کوران هوا قابل کنترل می باشد. ( طاهباز، جلیلیان، ۱۳۹۰، ص ۲۸).

ت۱: تقسیمات حوزه نه گانه معماری و فرهنگی استان گیلان. مأخذ: طالقانی.

بررسی اجمالی شهرستان تالش.

شهرستان تالش با مساحتی بالغ بر ۳۶۷۲ کیلومتر مربع در انتهای غربی استان گیلان و در امتداد رشته کوه های البرز در شمال غربی و بالاتر از تنگه سفید رود قرار دارد. از شمال به شهرستان آستارا، از غرب به استان اردبیل، از جنوب به شهرستان فومن و از سمت جنوب شرقی به شهرستان انزلی و صومعه سرا و از شرق به دریای مازندران محدود می شود. این شهرستان یک چهارم سطح استان گیلان را شامل می شود. (رفیع فر، قربانی ریگ، ۱۳۸۶، ص۶۴).

     معرفی اجمالی روستای خاله سرا ۵۷:

 روستای خاله سرا ۵۷ در شهرستان تالش، شهر اسالم قرار گرفته است. این روستا در حد فاصل ۱۵ کیلومتری شهرستان تالش و ۱۰۵ کیلو متری مرکز استان گیلان (رشت) می باشد. شغل قالب مردم کشاورزی و پرورش کرم ابریشم می باشد. (رابینو، ۱۳۹۱، ص۱۱۵). روستای خاله سرا ۵۷ نیز مانند بسیاری از شهرهای استان گیلان در امتداد مسیر راه های بین شهری رشت به آستارا که از دوران گذشته محل گذر کاروان های تجاری بوده که از غرب به شمال کشور می آمدند، شکل گرفته است. عدد ۵۷ نیز از نشان دهنده ۵۷ فاصله کیلومتری تا بندرانزلی می باشد.

     عوامل شکل گیری روستای خاله سرا ۵۷٫

روستای خاله سرا ۵۷ در منطقه ای جلگه غربی قرار گرفته است. رواج تجارت و بازرگانی از دوران گذشته تا کنون وجود شغل های فصلی مانند صیادی، پرورش کرم های ابریشم، رودخانه های پر آب و بارندگی های فراوان و همچنین خاک مساعد برای کشاورزی زراعت دام پروری، مرکبات و وجود راه های ارتباطی بین استانی و نزدیکی به مرکز شهرستان دریای خزر و کوه های تالش دلایل اصلی شکل گیری و برپایی روستای خاله سرای ۵۷ تا کنون بوده است.

ت۲: بافت کالبدی و محلات روستای خاله سرا۵۷٫ مأخذ: نگارنده

مطالعه معماری مسکونی روستای خاله سرا ۵۷٫

در پهنه جغرافیایی گیلان رطوبت هوا و بارش بسیار زیاد است. مسکن روستائیان نه تنها باید جوابگوی نیاز به سرپناه باشد، بلکه باید آسایش اقلیمی را نیز به طور نسبی به همراه داشته باشد. بدین لحاظ، بنای مسکونی بایدگونه ای ساخته شود که حتی المقدور رطوبت بیش از حد تحمل انسان را در محیط زیست کاهش دهد تا شرایط دما و رطوبت، در حد آسایش قرار گیرد. (گرجی مهلبانی، دانشور، ۱۳۸۹، ص۱۳۶). بررسی الگوی قرار گیری کالبدی در معماری مسکونی روستای خاله سرا ۵۷ با توجه به شرایط آب و هوایی استان گیلان و رطوبت بالا و همچنین نحوه قرار گیری بنا در بافت روستا متغیر می باشد. به طور کلی قرار گیری خانه ها در روستا تابع مزارع، کوران هوا، باغات و قبله می باشد. خانه های روستایی به صورت خانه باغ ساخته می شوند.

ت۳: جهت گیری بناها نسبت به زمین های زراعی. مأخذ: نگارنده

بررسی عناصر کالبدی، معماری بومی و سنتی روستای خاله سرا۵۷٫

با توجه به مطالعات صورت گرفته بر روی ۹۰ گونه از خانه های با ارزش روستای خاله سرا۵۷ نتایج نشان دهنده آن است که ۶۸ بنا دارای ساختار کرسی بلند، ۱۹ بنا بصورت تلاردار و تنها ۶ عدد از بناها نیز بصورت غلامگردشی در روستای خاله سرا ۵۷ موجود می باشد. و در ادامه تحقیق به بررسی عناصر کالبدی و معماری روستایی خاله سرا ۵۷ خواهیم پرداخت.

– حصار (پَرچین، چَپَر).

در روستای خاله سرا ۵۷ محوطه خانه ها و باغات بیشتر با پرچین های چوبی محصور می شوند. پرچین های چوبی علاوه بر مشخص نمودن محدوده خانه و باغات، از ورود حیوانات به باغ ها و خانه ها جلوگیری می نماید. عناصر تشکیل دهنده پرچین ها متناسب با گیاهان و درختانی بدون محصولی که در محل زندگی افراد می رویند ساخته می شوند. نوع دیگر حصار های بکار رفته در روستا چَپَر نام دارد. چپرها نیز با شاخ و برگ (خاکپور، ۱۳۹۰، ص۸۷) درختان حرص شده ساخته می شود.

ت۴: پرچین حصارک چوبی. مأخذ: نگارنده

– ورودی (بَرَنگاه، بَلِت).

درب های ورودی خانه های روستایی خاله سرا ۵۷، بَرَنگاه یا بَلِت گفته می شود. ساختار کلی بَرَنگاه و بَلِت  تیرک های چوبی افقی و عمودی می باشد که به صورت کشویی باز و بسته می شوند.

ت۵: نحوه عملکرد بَلِت (دروازه چوبی). مأخذ: نگارنده

– حیاط (سِرا).

حیاط به لحاظ عملکردی پا سخگوی نیازهای مهم و اساسی مردم روستای خاله سرا ۵۷ می باشد، از مهم ترین کاربردهای حیاط در روستا می توان به کاشت سبزیجات، مرکبات، پرورش دام، طیور، و استخرهای ماهی… اشاره نمود. خانه های روستایی خاله سرا ۵۷ معمولاً در مرکز حیاط ساخته می شوند. اصطلاحاً به این گونه از خانه ها،  خانه باغ می گویند.

ت۶ : پوشش خانه توسط درختان و کندوج. مأخذ: نگارنده

نحوه استقرار درختان و باغات نیز در اطراف خانه ها در نزدیکی پرچین های چوبی که محوطه خانه و زمین های اطراف را مشخص می نماید، کاشته می شوند تا مانعی برای کوران هوا در بنا نگردند. و همچنین موجب حفظ حریم خصوصی ساکنین و دیده نشدن اهل خانه توسط بیگانگان می شوند. برای نگهداری از دام و محصولات کشاورزی در حیاط خانه ها از طویله و کندوج (محل نگهداری برنج) استفاده می شود.

ت۷: خانه باغ، و نحوه چیدمان فضایی در روستا. مأخذ: نگارنده

– بتن پاکیزگی(حِیرَه).

حِیرَه: لایه ۱۵- ۱۰ سانتی متری از بتن می باشد که در اطراف کرسی بنا برای جدا سازی کرسی از سطح زمین  و جلوگیری از ورود آب های سطحی  به داخل زیر زمین و انبار ساخته می شود. در تمامی ۹۰ بنای با ارزش مورد بررسی شده در روستای خاله سرا ۵۷ موجود می باشد.

ت۸: نحوه قرار گیری حِیرَه در بنا. مأخذ: نگارنده

– ایوان (اُسبو)

ایوان به عنوان فضای نیمه باز خانه، مهمترین و پرکاربرد ترین فضاست، که دارای عملکردی چندگانه می باشد به این ترتیب که در نه ماه از سال (اواخر اسفند تا اوایل آذر) به دلیل تغییرات اندک دمایی و مناسب بودن اوضاع جوی تقریباً کلیه فضاهای روزمره زندگی (ازقبیل: آَشپزی، انجام کارهای خانه، غذا خوری، نشیمن حتی خواب در تابستان) در این فضا اتفاق می افتد. (دیبا، یقینی، ۱۳۷۲، ص ۱۲- ۱۱). ایوان با عرض حداقل دو الی دو و نیم متر در طول ساختمان قرار گرفته و ارتباط اتاق ها را از خارج امکان پذیر می سازد. این فضا از دو یا سه طرف باز (جنوب و شرق در الویت اند) می باشد. (میر یوسفی، ۱۳۸۵، ص ۱۰). ایوان ها علاوه بر ایجاد ارتباط میان اجزای مسکن(اتاق ها)، خود در اوقاتی دارای کارکرد اقتصادی بوده و گاه به عنوان فضای اصلی زیست و پاره ای موارد به عنوان انبار و فضای خدماتی مورد استفاده  قرار می گیرند. تالار شزقی (ایوان شرقی طبقه دوم که حرکت باد در آن به راحتی انجام می پذیرد) علاوه بر امکان استراحت در تابستان کارکرد اقتصادی نیز داشته و تبدیل برخی محصولات باغی مانند گردو، فندوق به محصولات قابل عرضه به بازار، در این مکان امکان پذیرفته و نیز فضایی برای انبار کردن مواد غذایی در زمستان است. (خاکپور، ۱۳۸۴، ص ۶۸).

قسمتهایی عبارتنداز: نردها (جان پناه)، سر ستون ها و کنسول بام های شیبدار، می باشند. که باعث بوجود آمدن نمای منحصر به فردی در بناهای تلار دار روستایی می شود.

ت۹: نحوه قرار گیری ایوان در بنا. مأخذ: نگارنده

– تالار (تِلار).

 تِلار، ایوان طبقه دوم و یا سوم، تلار نامیده می شود. تلار به اندازه چند پله از ایوان بالاتر است و معمولاً در زیر آن انبار یا طویله قرار می گیرد. در بعضی نمونه ها زیر آن خالی است. اتاقی که در پشت تلار قرار می گیرد، معمولاً به بالا خانه معروف است. (معماریان، ۱۳۸۷، ص ۱۲۳). این ایوان اصلی معمولاٌ (بسته شرایط بادهای محلی و کج باران) در جبه جنوبی بنا است که نور مناسب و افزایش عمق نفوذ آفتاب زمستانی را داراست. (خاکپور، ۱۳۸۵، ص۴۹). خانه های تالار دار در روستای خاله سرا ۵۷ غالباً بصورت دو طبقه موجود می باشد و الگوی سه طبقه به دلیل شرایط وزش فراوان بادهای پاییزی در روستا رایج نمی باشد.

ت۱۰: نحوه قرار گیری تلار در بنا. مأخذ: نگارنده

– تلارها در خانه های روستایی خاله سرا ۵۷ به دو گونه، غلام گردش و تلار ساخته می شوند.

– تِلار: (در طبقه دوم بنا ساخته می شود و جنبه تقسیم فضا و دسترسی بین اتاق های خواب و آشپزخانه و به عنوان لابی تقسیم استفاده می گردد. تصویر۱۱- و تصویر

۱۲

ت۱۱: نحوه قرار گیری تلار در بنا. مأخذ: نگارنده

ت۱۲: نحوه کارکرد تلار در فصول مختلف از سال. مأخذ: نگارنده

غلام گردش: غلام گردش به فضای ستوندار،  پشت تالار گفته می شود که مانع از برخورد  نور مستقیم و شدید خورشید به جداره های بنا  می گردد. عملکرد های غلام گردش عبارتند از: تصویر۱۳٫

ت۱۳: نحوه قرار گیری غلام گردش در بنا. مأخذ: نگارنده

 دیوارها با وجود غلام گرد در برابر باران و تابش مستقیم آفتاب تابستانی محافظت می شوند. با وجود غلام گرد، فضای مناسب و سایه دار برای تابستان ایجاد می شود. با وجود غلام گرد، جریان هوا و نسیم تابستانی در اطراف ساختمان به وجود می آید. (گرجی مهلبانی، دانشور، ۱۳۸۹، ص ۱۳۸). معمولاٌ در بین ستون های چوبی غلام گرد تیرک های چوبی به صورت افقی به یکدیگر متصل می شوند. فضای بوجود آمده برای آویزان نمودن محصولاتی مانند: سیر، کدو و گلدان و… خشک نمودن محصولات کشاورزی و زیبایی بنا مورد استفاده قرار می گیرد.

نشیمن (یالَ کَه، پذیرایی)

نشیمن در خانه های روستایی خاله سرا ۵۷ معمولاً هسته مرکزی بنا می باشد. اتاق های خواب و فضاهای  جانبی و خدماتی(آشپزخانه، سرویس های بهداشتی)، در اطراف نشیمن قرار می گیرند. نشیمن به عنوان اصلی ترین فضای خانه می باشد. بیشترین تعداد بازشوها را دارا می باشد. تعدد پنجره ها در نشیمن برای کنترل انبار محصولات و رفت و آمدهای موجود در محوطه می باشد.

ت۱۴: نحوه قرار گیری نشیمن در بنا. مأخذ: نگارنده

– اتاق (کَه).

اتاق های خواب معمولاً در اطراف نشیمن اصلی( مرکز بنا) قرار می گیرند.

اتاق های غربی: کمترین سطح بازشو را دارا می باشند، برای بر طرف نمودن مشکل نورگیری و کوران هوا، در اتاق های غربی بازشوها در جداره ای که مشرف به تلارها باز می گردند ایجاد می شود تا مشکل نور گیری و کوران هوا در این اتاق های غربی برطرف شود. ابعاد اتاق های غربی معمولاً ۳*۴ متری می باشد. اندازه اتاق های غربی، تناسبی از طول و عرض ساختمان می باشد. پنجرها به صورت قرینه در جداره شمالی و جنوبی اتاق ساخته می شود تا امکان تهویه مناسب برای اتاق های غربی به وجود آید.

اتاق های شرقی: نیز با وجود بیشترین بازشوها مناسب ترین فضا برای استراحت و زندگی در اقلیم خزری و استان گیلان می باشد.

ت۱۵:  نحوه تهویه اتاق غربی. مأخذ: نگارنده

معمولاً اتاق های شرقی محل مناسبی برای نگهداری لوازمی مانند: برنج، پارچه های ابریشمی، ظروف و لباس های مجلسی می باشد. وجود غلام گردها، تلار ها و بازشوهای متعدد در اتاق های شرقی موجب می گردد تا لوازمی مانند الیاف و پارچه ها در برابر رطوبت بالای منطقه کمتر دچار آسیب شوند.

ت۱۶:  نحوه تهویه اتاق شرقی. مأخذ: نگارنده

– انبار.

انبار معمولاً در جبهه های غربی بنا زیر تلار ها، پله ها قرار می گیرد. کاربری انبار در روستای خاله سرا ۵۷ بسیار متفاوت است. معمولاً محل نگهداری ادوات کشاورزی، محل پرورش کرم های ابریشم و دام و طیور می باشد. یکی از دلایل نگهداری دام در انبار خانه های روستایی خاله سرا۵۷ استفاده از گرمای جانوری می باشد. گرمای حاصل از جانوران از طریق جابجایی و همرفت و انتقال آن به جداره های فوقانی، موجب گرم شدن طبقه بالایی در فصول پاییز و زمستان می شود، هر چند که انرژی حاصل از گرمای جانوران کم می باشد، ولی همین عامل می تواند در مصرف سوخت های فسیلی و هزینه های مردم روستایی موثر باشد.

ت۱۷:  نحوه استفاده از گرمای جانوری. مأخذ: نگارنده

     گونه شناسی معماری مسکونی در بافت روستای خاله سرا۵۷٫

اکنون با توجه به مطالب فوق می توان معماری مسکونی روستا را از چند دیدگاه مورد ارزیابی و گونه شناسی قرار داد. البته نحوه زندگی، نوع معیشت و اقتصاد ساکنین، اقلیم و آب و هوا و منابع طبیعی و مصالح ساخت، بر تنوع و گوناگونی پلان های مسکونی افزوده است. در ادامه نوشتار با توجه به چیدمان فضایی با محوریت کرسی چینی و تلار، غلام گردش، اتاق و ایوان که از اصلی ترین ارکان خانه های روستایی گیلان و خانه های روستایی خاله سرا ۵۷ می باشد، گونه های مسکنی به شرح زیر عنوان می گردد.

ت۱۸:  میزان الگوها و طرح های خانه های سنتی موجود دذ روستای خاله سرا ۵۷٫ مأخذ: نگارنده

ردیف	نوع (گونه) خانه روستایی	تعداد بنا	مصالح	متوسط زیربنا مترمربع
۱	کرسی بلند	۶۸	پی: سنگ لاشه، ماسه رودخانه ای، جداره بنا: چوب، خشت خام. سقف: چوب جنگلی، سیمکا (ورق گالوانیزه)	۹۳مترمربع
۲	تلار دار	۱۹	پی: بلوک سیمانی، سنگ رودخانه ای، جداره بنا: آجر، خشت سقف: چوب جنگلی، سیمکا (ورق گالوانیزه)	۱۸۶ مترمربع
۳	غلامگردشی	۶	عناصر ساختمانی تالار دار در ساخت خانه های غلامگردشی موجود می باشد.	۱۷۲مترمربع

ج۱:  تحلیل ساختاری گونه های موجود در روستای خاله سرا ۵۷٫  مأخذ: نگارنده

– خانه های کرسی بلند.

خانه کرسی بلند بیشترین تنوع پلانی در روستا دارا می باشد، خانه های کرسی بلند به دو گونه تقسیم می شوند: خانه های یک اتاق و خانه های بیش از یک اتاق تقسیم می شوند. فضاهای نشیمن، مطبخ، اتاق خواب، ایوان از اصلی ترین فضاهای عملکردی در بخش زیستی می باشند. خانه های یک اتاق غالباً برای ضعیف ترین قشر روستایی که فاقد زمین های کشاورزی هستند و به کارگری مشغول می باشند تعلق دارد. معمولاٌ خانه های کرسی بلند دارای ۲ اتاق می باشند اتاق ها در اطراف نشیمن قرار گرفته اند و ایوان ها در نمای اصلی بعد از پله های خانه قرار گرفته اند. غالباً سرویس های بهداشتی در دوران های گذشته به دلیل مباحث فرهنگی خاص در روستا خارج از خانه ها ساخته می شدند. ولی در حال حاضر سرویس های بهداشتی در داخل خانه های کرسی بلند اضافه گردیده اند.

     ارزیابی الگوهای اقلیمی، فضایی و عملکردی خانه های کرسی بلند.

ت۱۹: خانه کرسی بلند. مأخذ: نگارنده

• نسبت طول به عرض ۱به ۵/۱ می باشد.

• قابلیت گسترش، حذف و جابجایی عناصر جدا کننده (دیوار های حمال) در فضای داخلی برای تغییر کاربری در داخل بنا (کاهش و افزایش فضای داخلی متناسب با نیازهای افراد در طول زمان).

ت۲۰: پلان خانه های کرسی بلند. مأخذ: نگارنده

• مقاوم بودن خانه های کرسی بلند در برابر زلزله و وزش بادهای فصلی که در فصول پاییز و زمستان در این منطقه شدت فراوانی دارد،. خانه های کرسی بلند به دلیل ارتفاع کم تر نسبت به ساختمان های تلار دار از سطح زمین، آسیب پذیری کمتری در برابر عوامل جوی و بادها دارند.
• کوتاه بودن زمان ساخت، متناسب بودن با درآمد اقشار کم درآمد روستایی.
• استفاده کم تر از چوب درختان در ساخت بنا موجب حفظ فضای سبز و درختان روستای می گردد.
• برای بهرمندی از حداکثر کوران هوا، نور مناسب کشیدگی بناهای کرسی بلند در جهت شرق به غرب قرار گرفته اند.
• استفاده از بام های شیبدار چهار طرفه.
• قرار گیری نشیمن در هسته مرکزی بنا.
• استفاده از فرم های، مستطیل، I(خطی) ، T(صلیبی) تشکیل شده اند.
• نمای اصلی (ایوان) به سمت جنوب و جنوب غرب می باشد.

ت۲۱: نحوی گسترش فضایی خانه های کرسی بلند. مأخذ: نگارنده

– خانه های تلار دار و غلام گردشی.

یکی دیگر از الگوی موجود در تمامی روستاهای شهرستان تالش و روستای خاله سرا  ۵۷ خانه های تلار دار می باشد. خانه های تلار دار به دلایل هزینه های نسبتاً زیاد ساخت، تمامی مردم روستا قادر به ساخت آن نبوده و ساخت اینگونه از خانه ها غالباً توسط اقشار پر درآمد روستا امکان پذیر بوده است. فضاهای نشیمن، انبار، طویله، گنجه، مطبخ، اتاق خواب، تلار، غلام گردش از اصلی ترین فضاهای عملکردی و زیستی بنا می باشند. ساختار فضایی بناهای تلار دار به گونه شکل گرفته است که، طبقات زیرین به زمستان نشین و طبقات بالاتر که دارای تلار و غلام گردش ها می باشند به تابستان نشین معروف می باشد. خانه های تلار دار در روستای  خاله سرا ۵۷ به موجود می باشد، الف، خانه های تلار دار تصویر۲۲ و خانه های غلام گردش۱۲ موجود می باشد.

ت۲۲: خانه تلار دار. مأخذ: نگارنده

    ارزیابی الگوهای اقلیمی، فضایی و عملکردی خانه های تلار دار و غلام گردشی.

• نسبت طول به عرض ۱به ۲ می باشد.
• طبقاتی که در ارتفاع بیشتر قرار گرفته اند، به عنوان اتاق های خواب(فضاهای خصوصی) مورد استفاده قرار می گیرند و فضاهای عمومی و خدماتی در طبقات همکف و اول قرار می گیرند.
• فضاهای خالی که در قسمت های زیرین طبقات وجود دارد، به عنوان انبار و محل نگهداری حیوانات (مرغ، گاو، گوسفند…) مورد استفاده قرار می گیرد.

ت۲۳:  تزئینات خانه های تلار دار. مأخذ: نگارنده

• فضای تلار و غلام گرد، برای محافظت از بنا در برابر نزولات جوی و کاهش نور شدید خورشید در فصول تابستان و زمستان در بنا ایجاد می گردد.
• خانه های تلار دار به دلیل قرار گیری در ارتفاع دارای تهویه، نورگیری مناسب تری برخوردار می باشند.
• به لحاظ فرم ساختاری از فرم های مستطیلی، I(خطی) و L(دوطرفه) در ساخت خانه های تلار دار و غلام گرد در روستای خاله سرا ۵۷ استفاده گردیده است.
• مقاومت مناسبی در برابر بارندگی و آبگرفتگی های ناشی از بارندگی های فصلی برخوردار می باشند.
• وجود اختلاف سطح از زمین مانع از بوجود آمدن بیماری های پوستی و مفصلی(رماتسیم) در ساکنین می گردد.
• خانه هایی که دارای غلام گردش می باشند باعث به وجود آمدن فضای بسیار بزرگ با سایه اندازی مناسب در جبهه جنوبی خانه می گردد. زنان روستایی در چنین فضای مناسبی می توانند به فعالیت هایی اقتصادی از قبیل قالیبافی، جوراب بافی، ریسندگی، … مشغول باشند و به اقتصاد خانواده نیز کمک می نمایند.
• نحوه شکل گیری و همچنین وجود فضاهای گسترده و بازشوهای متعدد در خانه های تالار دار و غلامگردشی در روستای خاله سرا ۵۷ برای بوجود آوردن حداکثری شرایط آسایش برای ساکنین مناسب ترین نوع الگوی طراحی اقلیمی می باشند. و همچنین به دلیل حذف سریع تر رطوبت و جریان دائمی هوا در داخل و خارج بنا موجب می شود تا عمر مفید بنا نسبت به سایر گونه ها ی موجود در روستای خاله سرا ۵۷ افزایش یابد افزایش یابد.

ت۲۴:  پلان خانه های تلار دار. مأخذ: نگارنده.

• خانه های غلام گردش از لحاظ ساختاری فضایی و عملکردی، تمامی خصوصیات خانه های تلار دار در خانه های غلام گردش لحاظ گردیده است.
• وجود طاقچه و فضاهای خالی در جداره های داخل بنا موجب سبک سازی بنا و مقاوم بودن در برابر بلایای طبیعی(زلزله) می گردد.

    توصیه های پیشنهادی طراحی معماری مسکونی در بافت روستایی خاله سرا۵۷٫

• ضابطه مند نمودن ساخت و سازهای جدید در بافت روستا و ارائه ضوابط و الگوهای مناسب برای استفاده از مصالح و نقشه های متناسب با، بافت سنتی روستا اتخاذ گردد.
• توجه به الگوهای معماری در بافت روستا و استفاده نمودن از الگوهایی تزییناتی که در بناهای تاریخی و بومی روستا موجود می باشد، همچنین استفاده از عملکردها و رعایت اصول و روش های مواجه بناهای سنتی با اقلیم می تواند موجب صرفه جویی در هزینه و انرژی و در به وجود آمدن شرایط آسایش در خانه های مدرن گردد.
• تأکید بر حفظ محیط های کشاورزی و جلوگیری از گسترش بناهای جدید در محیط هایی کشاورزی ( ساختمان سازی در زمین های بایر انجام شود).
• با پرداخت وام های بدون بهره می توان از تخریب بناهای با ارزش روستایی جلوگیری نمود.
• استفاده از مصالح مناسب و همگون با بافت سنتی روستا انتخاب گردد تا تضادی بین سیمای بناهای مدرن و سنتی ایجاد نگردد.
• پلان بناهای مدرن باید متناسب با اقلیم، فرهنگ روستا اتخاذ شوند.
• برای حفظ تزیینات معماری و سیمای یکپارچه روستا می توان از الگوهای موجود در تزیینات بومی روستا استفاده نمود، با برداشت الگوها و با به روز رسانی مصالح مدرن تر از الگوها در در بناهای مدرن استفاده نمود.
• با فراهم نمودن شرایط اشتغال در محیط روستایی می توان مانع از خروج و مهاجرت روستاییان از زادگاهشان گردید، خروج روستاییان و عدم سکونت در خانه های روستایی عاملی مهمی در تخریب بناهای سنتی می باشد.
• استفاده از عوامل تاثیر گذار فرهنگی که در چیدمان فضایی خانه های سنتی به چشم می خورد می توان در طراحی و چیدمان فضایی خانه های مدرن استفاده نمود، رعایت سلسله مراتب: عمومی، نیمه عمومی و خصوصی، شخصی.

ت۲۵: سلسله مراتب فضایی یک خانه روستایی. مأخذ: نگارنده

 نتیجه گیری     

معماری روستایی ایران به لحاظ ماهیت کارکردی و پاسخگویی به نیازهای انسانی، فعالیت های مردمی، عناصر تولیدی و محیط زیست، عناصر اقلیمی، مجموعه ای همگن و متناسب با هویت کالبدی خاص محل را تشکیل می دهد که تجلی کننده ارتباطات و کارکردها و نقش چند عملکردی فضاهاست. این هویت، از نفس سکونت و شیوه زیست در روستاها نشأت می گیرد. به همین دلیل مسکن در روستاها، علاوه بر پاسخگویی به نیاز سکونت و تأمین امنیت و حریم خانوار، حلقه ای از نظام تولیدی روستا را نیز در بر می گیرد و به گونه ای متقابل با آن پیوند می خورد. گونه های موجود مسکن روستایی مصادیق بارز این ویژگی محسوب می شوند. نحوه شکل گیری روستای خاله سرا ۵۷ با توجه به جغرافیا و عوامل اقلیمی بر دو نوع است: شکل گیری بر اساس مسیر رودخانه و شکل گیری بر اساس زمین های حاصل خیز که موجب کشت و بوجود آمدن باغات بوده. در بررسی گونه شناسی مسکن روستایی این ناحیه، بر ارزیابی الگوی فضایی- عملکردی و اقلیمی، مهمترین ویژگی های معماری بومی منطقه مورد بحث را می توان بدین شرح خلاصه کرد: سازماندهی فضاهای گوناگون مسکن روستایی با توجه به معیشت خانواده، ترکیب معماری کوهپایه ای و خزری که موجب بوجود آمدن، دو الگوی خانه های کرسی بلند یک یا چند اتاق و خانه های تلار دار و غلامگردش متناسب با عوامل اقلیمی و وضعیت اجتماعی، فرهنگی مردم شکل گرفته است.   دورنمای حاصل از این پژوهش را می توان چنین خلاصه کرد: مستند نگاری این سکونتگاه ها موجب شکل گیری مدارک و اسنادی می شوند که بر اساس آنها می توان روستاهایی که دارای معماری با ارزش و متناسب با اقلیم و معیشت مردم شکل گرفته و همچنین می توان از نابودی چنین روستاهایی حفاظت نمود. روستاها به عنوان سکونت گاه های بخش عمده ای از مردم کشور، مستلزم خدمات رسانی های ضروری و توجه کافی به امکانات بهداشتی، آموزشی و اقتصادی اند. البته می بایست توجه داشت که خدمت رسانی نباید به معنای مشابه کردن روستا یا شهر تلقی گردد. بافت بومی به مثابه سرمایه ای است که طی سالیان به دست آمده است و در نتیجه نباید به ملزوم کردن روستاییان به ساخت و ساز با قوانین شهری، زمینه های تخریب و نابودی آنها را فراهم ساخت. کلیات و جزئیات معماری روستایی که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است می تواند راهگشای ساخت و سازهای آینده و هماهنگ با معماری پایدار باشد. شناخت و کارکرد اجزای واحد مسکونی در پی گونه شناسی مسکن و تحلیل ویژگی های کاربردی آنها در مناطق مختلف و در زمان های گذشته و حال، لازم است و باید وثوق و علم به نیازهای جدید اجتماعی و فرهنگی نسل حاضر، ارایه ضوابطی که منطبق بر دیگر نیازهای موثر در شکل یابی مسکن روستایی باشد؛ با علم به گریز ناپذیری تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه ای که برای آن طراحی می کنند، صورت پذیرد. برای تحقق این هدف، گونه شناسی معماری روستایی و نقد و تحلیل اجزا و عناصر واحد مسکونی به لحاظ کاربرد آنها از جنبه های گوناگون، در هر منطقه حایز اهمیت ویژه ای است. لازم است هر یک از نیازها و نیز خواسته های سکونتی به طور ویژه ای مورد بررسی قرار گرفته تا بهترین گزینه ها برای کالبد و عناصر مسکن انتخاب گردد. راهکار برای پاسخگویی به این دگرگونی ها می باید با توجه به ساختارهای اجتماعی و نیازهای فرهنگی روستاییان در پهنه های جغرافیایی مختلف در نظر گرفته شود.

   منابع و مأخذ.

– بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان گیلان. (۱۳۸۸)، طرح هادی روستای خاله سرا۵۷، گیلان، رشت.

– خاکپور، مژگان. (۱۳۸۵)، ساخت خانه های شیکیلی در گیلان، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۲۵، بهار، ۵۴- ۴۵٫

– خاکپور، مژگان. (۱۳۸۴)، مسکن بومی در جوامع روستایی گیلان، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۲۲، تابستان، ۷۲-۶۳٫

– خاکپور، مژگان. (۱۳۹۰)، معماری خانه های گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا.

– دیبا، داراب. یقینی، شهریار. (۱۳۷۲)، تحلبل و بررسی معماری بومی گیلان، مجله معماری و شهرسازی، شماره ۲۴، آبان و آذر ماه، ۱۶- ۶٫

– رابینو، هـ . ل. (۱۳۹۱)، ولایات دارالمرز ایران، ترجمه جعفر خمامی زاده، رشت، طاعتی.

– رفیع فر، جلال الدین. قربانی ریگ، رضا. (۱۳۸۶)، تغییرات فرهنگی از کوچ به اسکان؛ نمونه موردی عشایر تالش در طول سه نسل، فصل نامه علوم اجتماعی، شماره۳۱، پاییز، ۸۰-۵۷٫

– طاهباز، منصوره. جلیلیان، شهربانو. (۱۳۹۰)، شاخص های همسازی با اقلیم در مسکن روستایی استان گیلان، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره ۱۳۵، پاییز، ص۴۲-۲۳٫

– طالقانی، محمود. (۱۳۹۰)، میراث معماری روستایی گیلان(خانه مرادی)، تهران، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.

– سرتیپی پور، محسن. (۱۳۸۷)، روستا؛ سکونتگاه مطلوب، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره ۱۲۳، پاییز ، ص۱۳-۲٫

– سرتیپی پور، محسن. (۱۳۸۸)، حفاظت و احیاء میراث معماری روستایی: ضرورت؛ راهکارها، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره ۱۲۷، پاییز ، ص۱۳-۲٫

– گرجی مهلبانی، یوسف. دانشور، کیمیا. (۱۳۸۹)، تاثیر اقلیم بر شکل گیری عناصر معماری سنتی گیلان، آرمانشهر، شماره ۴، بهار و تابستان، ص ۱۴۵- ۱۳۵٫

– گرجی مهلبانی، یوسف. یاران، علی. (۱۳۸۹)، راهکار های معماری پایدار گیلان بهمراه قیاس با معماری ژاپن، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره۴۱، بهار، ص۵۴-۴۳٫

– معماریان، غلامحسین. (۱۳۸۷)، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی(گونه شناسی برونگرا)، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.

– میریوسفی، پویا. (۱۳۸۵)، موزه میراث روستایی گیلان، مجله معمار، شماره ۳۹، مهر و آبان، ۱۴-۱۰٫

The Typology of Traditional Houses in Talesh city: Case Study of Khalehsara 57 Village

Saeid Hasanpour Loumer[1]

MA student of Architecture, Islamic Azad University, Khalkhal branch, member of Young Researchers and Elite Club of Khalkhal, Iran.

Abstract:

The recognition and categorization of various types of architecture can be useful in understanding the environment better, protecting the environment, and also achieving new design methods. Gilan province is in the north of Iran and in the southern Caspian sea coasts. High humidity and rain are among the properties of Gilan province which are the main reasons for the formation of architecture and urbanization in this region. Caspian sea coasts living complexes  have special architectures. Valuable instances of these complexes can be observed in Talesh city, which is 100 kilometres from Gilan province (Rasht), and especially in Khalehsara 57 village, which is 15 Kilometres from the county seat (Talesh city). This paper tries to investigate the architectural typology of Khalehsara 57 village. The data were collected by desk studies and field observations; and among the population of 495 residential buildings, 90 traditional houses which valuable architecture were analysed. Therefore, the status quo of the village was described first; then, structural elements of the buildings, existing environments in the buildings, and typology of the village were studies. The results of this study showed that the development of the buildings were formed in the village from east to west and then in high altitude based on climatic priorities. Generally, three architecture patterns are found in the texture of Khalehsara 57 village including high-based houses, houses with Telar, and Gholam Gardeshi houses. Seventy three percent of the houses were high-based houses, and they were the most frequent pattern in the texture of Khalehsara 57 village. Twenty four percent of the houses were houses with Telar which were welcomed less by the villagers because of the high expenses of the execution. Three percent of the houses were Gholam Gardeshi houses which was the last type of the houses with regard to frequency in the typology of the buildings of the Khalehsara 57 village.

Keywords: Gilan province, Talesh city, Khalehsara 57 village, typology, local architecture

E-mail: s.hasanpuor@yahoo.com           Tel: +989355969150

منبع: فصل نامه مسکن و محیط روستا