«عمارت بی‌تم» با وجود زخم‌هایش در نهضت جنگل همچنان سرپاست.

نویسنده: مهری شیرمحمدی رشت ـ خبرنگار همشهری
۹۴/۱۰/۱۲

در شاندرمن، یکی از شهر‌های شهرستان ماسال، عمارتی خوش نشین در ییلاقات قرار دارد که بسیار زیبا و دیدنی است. عمارتی اربابی و با معماری قجری که یادگارهایی از مبارزات جنگل را هنوز در خود جای داده است. این عمارت میراث نصرالله خان، خان شاندرمن است. خاندانی که بیش از یکصد سال در بی‌تم مستقر بوده‌اند. به استناد نوشته‌های لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت «در حدود یک قرن است که حکومت این ناحیه در خانواده نصرالله خان فرزند رحیم خان فرزند نصرالله خان فرزند ابراهیم خان موروثی است.» ناصرالدین شاه به رحیم خان عنوان سرهنگ اعطاء می‌کند و او به عنوان حاکم شاندرمن، دارالحکومه خود را در بی‌تم پایه گذاری می‌کند.آنگونه که برخی منابع محلی نوشته‌اند، «بی‌تم» به تالشی به معنی بدون رطوبت است. شاید بی‌ارتباط هم نباشد زیرا آنگونه که رابینو گزارش داده در خشکه رود، روستایی در حوالی بی‌تم، آثار قنات دیده می‌شود.
روستای بی‌تم، روستایی ییلاقی و در کوهپایه است و جنگل‌های انبوه، منظره زیبایی به بی‌تم داده است. در دوره قاجار بی‌تم از مراکز مهم حکومتی و خان نشین تالش بود.

محل استقرار برخی نیروهای جنگل
عمارت به ارث رسیده از خان شاندرمن اینک در دست وراث نصرالله رحیمی و دیگر برادرانش است. این عمارت به گفته نصرالله، توسط پدربزرگش «رحیم خان» ساخته شده، ولی سال دقیق ساخت آن را نمی‌داند. پدر و پدربزرگ نصرالله در نهضت جنگل، میرزا را یاری کرده‌اند و در مقطعی این عمارت محل استقرار برخی نیروهای جنگل بوده است. آنگونه که نصرالله به همشهری توضیح می‌دهد، زمانی این عمارت در محاصره قزاق‌ها بوده و از تپه مشرف به عمارت، به جنگلیان تیراندازی شده است. «دوست‌محمد» پدر نصرالله، نیز از ناحیه ساعد آسیب می‌بیند. هنوز آثار تیر اندازی بر بدنه غربی عمارت دیده می‌شود و چند جا تیرک‌های بالکن طبقه دوم سوراخ شده است.
در زمان نهضت، عمارت به شدت آسیب دیده و در زمان متروک بودن عمارت، در و پنجره‌های آن دزدیده می‌شود و در ‌‌نهایت عمارتی مخروبه به «دوست محمد رحیمی»، به ارث می‌رسد.
زنده ماندن این عمارت مرهون تلاش‌های دوست‌محمد است. نصرالله در دوران کودکی به یاد دارد که پدرش ۵ استاد کار و نجار را از خلخال به شاندرمن آورد و از اواسط پاییز تا اوایل بهار مشغول مرمت عمارت اربابی شدند. سقف عمارت نیز که قبلا لته پوش چوبی بوده، حلب می‌شود.
همان علاقه‌ای که دوست‌محمد خان به ارثیه پدری داشت، باعث شده تا نصرالله خان نیز حاضر به فروش این خانه نشود. حتی حاضر نیست با وجود کهنسالی به رشت نزد پسرانش برود؛ سال‌هاست، با همسرش حمیرا و به یاد یکی از پسرانش -که در زمان جنگ ایست قلبی کرده- در این عمارت زندگی می‌کند.
نصرالله با وجود کهنسالی، هیچ بیماری خاصی ندارد. تنها رنج او آرتروز زانوست. او که در جوانی شکارچی بوده، هوای سالم ییلاقات و ساعت‌ها پیاده روی در جنگل را راز تندرستی‌اش می‌داند ولی با خنده به همشهری یادآور می‌شود: دنیا دار مکافات است، چه بسیار خرس، گوزن، آهو و بز کوهی که شکار نکردم، حالا خودم از ناحیه زانو مجروح شده‌ام. عمارت خان شاندرمن این روز‌ها در حصارهای بلوکی و دری آهنی اسیر شده است. به گفته نصرالله، این روز‌ها «بی‌تم» نا‌امن شده و حتی به نهال‌های تازه کاشته شده هم دستبرد زده‌می‌شود. نصرالله با ۲ برادر دیگر و همسرانشان در این عمارت زندگی می‌کنند. او خاطرات مدرسه رفتنش در رشت را به یادمی آورد؛ پدر برای پسرانش در پیرسرا خانه‌ای اجاره می‌کند تا بچه‌ها تنها به سواد مکتب خانه اکتفا نکنند.
با این‌که عمارت دوست‌محمد خان در نیمه آذر ماه ۱۳۸۴ و به شماره ۱۳۶۳۹ در فهرست بناهای تاریخی به ثبت رسیده است، ولی بازرسی کار‌شناسان و بودجه میراث برای سرپا نگه داشتن عمارتی که یادگارهایی از نهضت جنگل دارد؛ قطره چکانی تزریق می‌شود. به گفته نصرالله، بهسازی‌های صورت گرفته در سال گذشته توسط میراث هم کار‌شناسی نبوده است.
وی در این باره می‌گوید: چند بار از سازمان میراث فرهنگی به اینجا آمدند و بخشی از ستون‌ها و نرده‌های تالار را تعمیر کرد. چوب‌های مرمت شده توسط پدرم از جنس درخت آزاد بود ولی میراث از چوب نراد استفاده کرد و من به کار‌شناس میراث هم متذکر شدم که این چوب‌ها مقاومت ندارد ولی حالا ملاحظه می‌کنید که بعد از یک سال چوب‌های جدید خمیدگی پیدا کرده است! به تازگی هم میراث نامه زده و اعلام کرده بودجه‌ای برای ادامه مرمت ندارد. در خانه نصرالله به روی هر بازدید کننده‌ای باز است؛ به گفته او دانشجویان معماری مرتب برای بازدید این عمارت می‌آیند.

بنای عمارت
عمارت بی‌تم در ۲ طبقه با ۲۴ اتاق در زیربنایی حدود۴۷۰‌مترمربع در هر ۲ طبقه ساخته شده است. دیوار‌ها از آجر و خشت پخته ساخته شده است. عرض دیوار‌ها درطبقه اول حدود یک متر و در طبقه فوقانی کمتر است. در‌ها و پنجره‌ها از چوب گردو است، کف اتاق‌های بالا و تالار چوبی و سقف نیز تا سال‌های ۱۳۴۰ لته‌های چوبی داشته است.
این عمارت برخلاف بناهای گیلان به تمامی قرینه نیست، طبقه اول با اندکی تفاوت مشابه طبقه دوم است. عمارت در ۲ طبقه از ۳ جهت شمالی، غربی و شرقی دارای تالار است ولی در نیمه جنوبی که در گذشته درِ حیاط عمارت به آن باز می‌شده، ۳ بالکن کوچک جلوی ۳اتاق طبقه بالا تعبیه شده و به نظر می‌رسد از معماری نئوکلاسیک اروپایی الهام گرفته شده  باشد.
اتاق‌های هر ۲ طبقه قرینه است و با ۲ پلکان شرقی و غربی، به طبقه بالا راه می‌یابد. نرده‌های تالار هنرمندانه خراطی شده، اتاق‌های تو در تو در ‌‌نهایت سلیقه و پاکیزگی تزئین شده است. پرده‌های حریر سفید، منظره جنگل‌های ییلاق را به عمارت بازمی تاباند و روی طاقچه‌ها با ظرف‌های چینی جهیزیه عروس‌های دوست‌محمد خان تزئین شده است. در ورودی طبقه فوقانی، آثاری از دوران شکار خانزاده‌ها دیده می‌شود؛ سر یک گوزن با شاخ‌های بلندش که حالا به عنوان رخت آویز استفاده می‌شود. حیاط نیز آن طور که به نظر می‌رسد، سنگفرش بوده که اینک بخشی از آنها باقی مانده است. خوشبختانه عمارت دست نخورده باقی مانده و تنها اضافات، سرویس‌های بهداشتی است که در بیرون عمارت تعبیه شده است.

مکث
آینده نامعلوم عمارت «بی‌تم»
نصرالله رحیمی و دو برادر دیگرش حافظ خانه‌ای هستند که ۶ نفر از آن ارث می‌برند و خانه‌ای که وراثی باشد، میراث هم کمتر بدان توجه می‌کند. خصوصا اگر اعتباری هم برای خرید آن نداشته باشد. با این توصیف، عمارتی که دوست‌محمد خان، از همرزمان میرزا کوچک خان، برای مرمتش تلاش زیادی کرد؛ آینده‌ای مبهم دارد.آیا همانند خانه میرزا کوچک خان، نمی‌توان با مشارکت‌های مردمی و دولتی، میراث دوست‌محمد خان را پایدار نگه داشت؟

منبع: وبسایت همهشری استانها