بررسی مصالح مصرفی در خانه های سنتی اقلیم معتدل و مرطوب (بخش غرب گیلان، مناطق تالش نشین)

بطور کلی خانه های اقلیم معتدل و مرطوب به دو گروه کلی (از نظر مصالح، چگونگی و محل ساخت) تقسیم می شوند:

الف- خانه های کوهپایه ای

ب- خانه های جلگه ای

 

الف) خانه های موجود درکوهپایه ها:

به خانه هایی گفته میشود که در دامنه های کوه ساخته میشوند و مصالح آنها به طور کلی از همان مناطق تهیه میشده مثل چوبهای درختان جنگلی،سنگهای کوهپایه ای و کاهگل.

خانه های کوهپایه ای خود نیز به پنج گروه سنگی ، زگمه ای(درگونی)،زگالی ، تخته پوش و پارگاه(پارو) تقسیم بندی میشوند:

1) خانه های سنگی:

در جاهایی که چوب در دسترس نباشد از سنگ و گل برای ساختمان سازی استفاده میشود.

در برخی از مناطق دامنه های کوه که سنگهای تیز گوشه و ناهموار بسیار یافت می شده در اجرای دیوار از سنگ استفاده می کردند که در این روش از سنگ و کاهگل دیوار را با عرض بین 60 تا 80 سانت می چیدند که اینکار برای بالا بردن استقامت دیوار همچنین جلوگیری از نفوذ رطوبت بوده است و کاهگل در این گونه بناها حکم ملات را داشته است .

 

2) خانه های زگمه ای یا درگونی:

این ر,ش راحتتر از روش سنگی میباشد که در آن از تنه های درختان و گل استفاده میشود.

در مناطق بالا دست کوه که چوب بیشتر بوده و سنگ کمتر فقط از چوب برای دیوار چینی استفاده می کردند در این خانه ها درختان صاف و فاقد خمیدگی که دارای قطرهایی بین cm 30-15 بوده اند را قطع نموده و پوست آنها را جدا می کردند.

برای ساختمان های کوچک و دارای دو یا سه اتاقابتدا،در چهار گوشه های بنا چهار تخته سنگ بزرگ و پهن قرار میدهند تا چوبهای تشکیل دهنده دیوار مستقیما روی زمین قرار نگیرد و بار ساختمان از دیوارها به تخته سنگ ها و سپس به زمین منتقل شود.

اما در ساختمان های بزرگتر و دارای تلار ابتدا در گوشه های بنا چاله هایی به قطر 30 _40 سانتی متر و به عمق تقریبی 80 سانتی متر حفر کرده و چوبهایی به ارتفاع 150 سانتی متر بعنوان چوب انتظار در چاله ها قرار میدهند و دور آنرا با سنگ و گل محکم می کوبند سپس چوبهای تشکیل دهنده دیوار روی این چوبهای انتظار قرار میگیرند.پس از قرار دادن چوب های ردیف اول در محل های برخورد دو چوب قسمت فوقانی را با تیشه شیار ایجاد می کردند تا چوب بعدی به راحتی روی آن سوار شود پس از چیدن تمام چوبها داخل و خارج خانه را با کاهگل نازک کاری می کردند ، چوبهای مصرفی در این خانه ها معمولا از درختهای راش ( الاش ) ، ممرز (اولست) و . . . میباشد.

3) خانه های زگالی:در شيوه زگالي ، از ستون هاي چوبي استفاده مي شود كه پس از ستون گذاری از داخل و خارج به فواصل کم تخته هاي چوبي به صورت مورب قرار می گرفته و سپس داخل آنها با کاهگل پر میشود.

 

4) خانه های تخته پوش:

خانه هایی هستند کاملا چوبی که بیشتر در ییلاقات ساخته میشوند و در فصول بخصوصی از سال مانند تابستان مورد استفاده قرار میگیرند.

در مناطق ییلاقات گیلان که فقط در تابستان مورد استفاده قرار میگیرند خانه ها با اهمیت کمتری ساخته میشود ، دیوارهای این خانه ها از تخته های بدست آمده از درختان جنگلی میباشد که عرض این تخته ها بین 15 تا 30 سانتی متر میباشد.

برای ساخت این خانه ها ابتدا چاله های به نام (إسکَتَه چالَه) حفر کرده و چوبهایی را بعنوان ستون، بصورت و به فواصل تقریبی یک متر از یکدیگر در چاله ها فرو کرده و سپس از داخل شروع به تخته کوبی میکنند.

 

5) پارگاه (پارو):

پارگاه یا پارو به فضاهای موقتی و کم اهمیتی گفته میشود که از آن هم به عنوان خانه فصلی برای انسانها و هم به عنوان طویله برای دام استفاده می شود.

پارگاهها معمولا از شاخه های نازک و انعطاف پذیر درختان جنگلی همچون انجیلی ، ممرز، لرک و … ساخته میشوند.

پس از پایان ساخت پارگاه روی آنرا با چادرهایی که از پشم گوسفند و بز بافته میشود ،می پوشانند.

 

پوشش سقف در خانه های کوهپایه ای:

سقف تمامی خانه های کوهپایه ای گیلان “لت” میباشد. ( بجز موارد خاص مانند پاروها.)

لت به تکه های چوبی به ابعاد تقریبی 20×50 و ضخامت یک سانتیمتری گفته می شود که از درخت راش(الاش) و با ابزاری چون تیشه و تبر به منظور پوشش سقف ساخته می شود.

اگر در حالت عادی یک تکه چوب به ابعاد لت که درنجاری و با دستگاه های چوب بری برش داده شده را چند روز در معرض تابش آفتاب و باران قرار دهیم پس از چند روز تاب برداشته و فرم اولیه خود را بکلی از دست می دهد. اما پدران ما برای ساخت لت از تیشه و تبر استفاده میکردند و ضربات ممتد تیشه روی لت به منظور صاف کردن سطح آن موجب میشد تا سطح آن یک بافت زبر پیدا کند،که این بافت زبر مانع از تاب برداشتن این تکه های چوب میشد و طول عمر آنرا افزایش میداد.

در گذشته روی تمام سقف های لته سنگ میگذاشتند،یعنی هیچ سقف لته ای تو ییلاقات دیده نمیشد که لته های آن میخکوب شده باشن که اون هم سه دلیل کلی داشته. دلیل اولش بخاطر کمبود میخ یا عدم سهولت در تهیه میخ بود، دلیل دومش بخاطر نازک بودن لته ها و امکان حتمی تَرَک ورداشتن آنها پس از چند سال در اثر میخکوبی بود.

اما دلیل سوم و دلیل اصلی سنگ گذاشتن روی لته ها: چون تالشان چهار ماه از سال در ییلاق بودند از اینرو باد های شدید پاییزی و زمستانی و همچنین بارش سنگین برف زمستانه در ییلاقات که گاه تمام ساختمان در برف مدفون میشد موجب تخریب سقف خانه ها میشد،از اینرو اگر لته ها هر سال فشار سنگین برف را تحمل میکردند از طول عمر آنها بطور ده برابری کاسته میشد و طی چند سال پوسیده میشدند،بنابر این تالشان پاییز هر سال که به قشلاقات برمی گشتند سنگهای روی لته ها را به زمین انداخته و لته ها را دانه به دانه به داخل خانه میریختند و در بهار سال بعد قبل از مستقر شدن در ییلاق ابتدا لته ها را یکی یکی روی سقف چیده و دوباره همان سنگهای سال قبل که بر زمین ریخته بودند روی لته ها میگذاشتند،این کار ساده اما خیلی عاقلانه موجب میشد تا از یک تکه لت سالیان سال بدون پوسیدگی و تخریب استفاده شود.

 

ب) خانه های موجود در جلگه ها:

به خانه هایی گفته میشود که در جلگه ها و با فاصله ی کمی از کوهها ساخته میشوند و از عمده مصالح آنها کاهگل(کاه + گل)،آجر و چوب میباشد.

خانه های جلگه ای نیز به سه گروه آجری،چینی(دیوار چینه ای)، خشک و تر(خشکه چینی) تقسیم بندی میشوند.

 

1) خانه های آجری:

در این خانه ها ابتدا در محل اجرای دیوار چینی ، خشت ها را می پختند که این خشت ها دارای ابعاد 20×20 و ضخامت 5 سانت بودند ، پس از پختن خشت ها شروع به دیوار چینی می کردند که عرض دیوارها در بعضی مناطق به 80-100 سانت هم می رسید. در بین دو ردیف خشت از ملات آهک استفاده می کردند.

2) خانه های چینی(دیوار چینه ای):

در این دیوارها کاهگل رابه صورت خشت در قالب می ریختند تا فرم بگیرد و پس از بدست آوردن کمی مقاومت آنها رابه ابعادد cm 5+25+25 برش می دادند وبه صورت چپ وراست و ما بین آنها ملات کاهگل می چیدند .

عرض این دیوارها به 80 سانتی متر هم میرسد،در این روش دیوار را یک متر –یک متر اجرا می کردند تا هم دیوار زیرین کمی خشک شده و هم کمی مقاومت بدست آورد.هر یک متر به یک متر از تیرهای چوبی به عنوان کلاف افقی استفاده می کنند.

3) خانه های خشک وتر یا خشکه چینی:

در این دیوارها از ستونها و تیرهای چوبی، کاهگل نرم و کلوخ خشک و دارای استقامت استفاده میشود که در اینجا کاهگل نرم به عنوان ملات میباشد. عرض این دیوارها80-60 سانتی متر بوده وبصورت یک متر – یک متر اجرا می شد.پس از پایان دیوار چینی با کاهگل نازک کاری می شد.

 

پوشش سقف در خانه های جلگه ای:

سقف بیشتر خانه های جلگه ای گالی پوش میباشد .

در سقف گالی پوش پس از خرمن کردن شالی ها و جدا سازی ساقه ی برنج (کلش) از برگ برنج (سرچینه)، نوک ساقه های برنج را بسته وبه ترکه های سقف می بستند و روی هم قرار می گرفتند . این کار از دامنه ی سقف شروع وبه نوک سقف ختم می شود.

 

نویسنده: مجید توکلی -1392

کپی بردای با ذکر منبع بلا مانع است.