اعتبارات میراث فرهنگی برای حفظ مسجد «شیرخان» کافی نیست

نویسنده: مهری شیرمحمدی‌

–

در روستای باستانی «آق اِولَر» در ییلاقات تالش، مسجدی با معماری سنتی قرار دارد که گچ‌های سفید و نقوش قرنیز‌های بیرونی مسجد فروریخته است و عزمی برای مرمت آن دیده نمی‌شود.
«آق اولر» واژه‌ای ترکی و به معنی «گل سفید» است. در ییلاقات تالش، تا دو دهه پیش خانه‌های بومی با چوب، خشت و کاه گل ساخته می‌شد و روی کاه گل را با گل سفید می‌پوشاندند.
مسجد آق اولر با معماری کاملاً چوبی و دیوار‌های کاه گلی، در حاشیه رودخانه آق اولر و نزدیک به پل قرار دارد. کاه گل‌ها و تیرهای چوبی دیوارهای ضلع شمالی مسجد کاملاً پیداست و نزدیک به شیروانی و دقیقاً بالای پنجره‌های شمالی طبقه دوم، آثاری از گچ‌بری‌های سفید با نقوش منظم هندسی گل و بوته دیده می‌شود. این نقوش چشمگیر در بیشتر بخش‌ها فروریخته و از تکرار هندسی آن می‌توان فهمید که دور تا دور حاشیه تراز بالای مسجد دارای چنین نقوشی بوده است.
مسجد شیرخان در ۲ طبقه و به‌صورت افقی از غرب به شرق ساخته شده است. بنای مسجد به شدت فرسوده است و از گچ‌های فروریخته ضلع شمالی می‌توان مصالح و ملات نخستین را دریافت.
در مسجد در ضلع جنوبی قرار دارد. حیاط مسجد بزرگ است و به نظر می‌رسد طبقه همکف مسجد حکم انبار را دارد؛ زیرا انبوه هیزم و وسایل کارگاهی در اتاق‌های کاه گلی پایین خودنمایی می‌کند. بی‌شک در‌های طبقه همکف نیز در گذشته چوبی بوده و حالا در‌های آهنی جایگزین آن شده‌اند.

در و پنجره‌هایی به رنگ فیروزه‌ای
مسجد دو راه پله دارد که به طبقه دوم می‌رسد. ایوان مسجد تالاری چوبی است و تیرهای عمودی متعدد دارد. از تزئینات سرتیرها خبری نیست ولی در‌ها و پنجره‌های چوبی طبقه دوم، مختصر تزئیناتی دارد و سردر‌های هلالی آن به چشم می‌خورد. نرده‌های تالار چوب‌های باریک ضربدری است و به نظر می‌رسد، رنگ آبی فیروزه‌ای داشته است ولی گزند باد و باران تقریباً هیچ رنگی برای آن نگذاشته است.

بخاری هیزمی و تشت‌های مسی
مسجد دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه است که با یک در در وسط مسجد از هم جدا می‌شود. سقف مسجد لمبه کوبی است و داخل مسجد با طاقچه‌های هلالی ساده تزئین شده است. از ویژگی‌های این مسجد، بخاری هیزمی قدیمی است. در نبود گاز شهری و سوخت‌های دیگر، سرمای ییلاقات آق اولر تنها با سوخت هیزم درمان می‌شده است. منبر۴ پایه مسجد نیز چوبی است و از پایه‌های بلند آن و رنگ فیروزه‌ای‌اش می‌توان فهمید هنر دست استادکاران بومی است.
کنار پنجره‌های مسجد چندین تشت مسی گذاشته‌اند. نمادهای دست برنزی در داخل تشت‌ها به بیننده نشان می‌دهد که در این مسجد آیین سنتی «تشت‌گذاری» برگزار می‌شود. این آیین که در دهه محرم برگزار می‌شود، از سنت‌های مذهبی عزاداری برای امام حسین (ع) است. تشت‌ها را به نیت تشنگی امام حسین پر از آب می‌کنند و شمع‌های روشن داخل آن می‌اندازند و عزاداران در مراسم خاصی تشت‌ها را به مسجد یا حسینیه می‌برند و در پایان مراسم آب تشت‌ها را داخل رودخانه و یا جویبار می‌ریزند.
آیین تشت‌گذاری ویژه اقوام آذری است. با توجه به نزدیکی ییلاقات آق اولر به خلخال و اردبیل از یک‌سو و مهاجرت اقوام ترک زبان به تالش و کوه‌های اطراف، برگزاری چنین مراسمی در مسجد شیرخان دور از انتظار نیست.

نیو دی
به گفته اهالی این روستا، در گذشته بیشتر خانه‌های آق اولر با کاه گل ساخته می‌شد و روی آن را باگل سفید مخصوصی ماله‌کشی می‌کردند و در و پنجره‌های خانه‌ها نیز عمدتاً به رنگ فیروزه‌ای بود.
«محمد احمدی» می‌افزاید: نام قدیم آق اولر «نیو دی» بود. به معنی روستا نو و تازه. ولی بعدها به سبب همین معماری سنتی و خانه‌هایی به رنگ سفید معروف به «آق اولر» شد. آق اولر یک واژه ترکی است. آق به معنی سفید و اولر به معنی گل است.
وی به نزدیکی آق اولر به ییلاقات خلخال اشاره کرده و تصریح می‌کند: بیشتر مهاجران آق اولر ترک‌های اردبیل و خلخال هستند که به مرور در روستاهای ییلاقات و در هشتپر و رضوانشهر ساکن شده‌اند.

ساخت ویلاهای بی‌روح
با اینکه آق اولر به خاطر نوع معماری‌اش مشهور بود، ولی حالا به ندرت می‌توان خانه‌های کاه گلی را در این روستا دید. از روستای باستانی مریان تا خود آق‌اولر و حتی دیزگاه، ویلاهای بی‌روح، تمام منطقه را پرکرده‌اند و دیوارهای اندک خانه‌های بومی باقیمانده نیز عمدتاً با سیمان سفید پوشیده شده است. به گفته یکی دیگر از اهالی از ۱۰ سال پیش تاکنون، با برداشته شدن ممانعت‌های قانونی برای ساخت‌وساز در مریان و آق اولر، اکثر روستاییان زمین‌های خود را به قیمت ناچیز فروخته و مهاجرت کرده‌اند و حالا کل ییلاقات بی‌ضابطه ویلا‌سازی می‌شود.
«حسین اکبری» می‌افزاید: بعد از اعطای چنین مجوزهایی، یک مرتبه قیمت زمین در این محدوده بالا رفت به حدی که قیمت زمین در ۲ سوی رودخانه تفاوت فاحشی دارد. وی ضمن انتقاد از چنین روندی تأکید می‌کند: هویت و زیست‌بوم ییلاقات آق اولر با مهاجرت ساکنان اولیه و ویلاهای ساخته شده، به شدت دچار آسیب شده است.
وی به معماری مسجد شیرخان اشاره می‌کند و می‌گوید: این بنا بعد از آتش‌سوزی‌های دوران مشروطه در این منطقه ساخته شده است. قبلاً بقعه‌ای هم در نزدیک مسجد بود که آن را خراب کردند. به گفته اکبری، بعد از حوادث مشروطه و آتش زدن کاخ تابستانی سردار امجد در آق اولر، این مکان به دست فردی به نام «شیرخان» ساخته شد.

ثبت میراثی مسجد
هرچند بومیان منطقه نگران تخریب این مسجد هستند ولی کارشناسان میراث فرهنگی گیلان تأکید دارند این مسجد ‌ـ که متعلق به دوران قاجار  است و در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده است ‌ـ تخریب نخواهد شد.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراث فرهنگی گیلان در این‌باره به همشهری می‌گوید: مسجد و حسینیه شیرخان، در اصل یک بنای مسکونی بوده و بعدها مالک آن را وقف مسجد و حسینیه کرده است. دکتر «میرصالحی» درباره معماری این مسجد توضیح می‌دهد: معماری این بنا ۲ اشکوبه و دارای تالار باریکی در جلو است و مصالح آن از کاه گل و خشت خام تامین شده است. روی آن را با گل سفید پوشانده‌اند و در بالای پنجره‌های طبقه دوم، قرنیز‌های تکرار شونده با گچ داشته است. سقف بنا لته‌های چوبی داشت که بعدها به خاطر پوسیدگی تعویض شد.
وی یادآوری می‌‌کند: مسجد شیرخان، با عنوان مسجد آق اولر به شماره ۳۳۶۶ در تاریخ ۱۳۷۹/۱۲/۲۵، در فهرست میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است و طبق قانون، تخریب و آسیب رساندن به هربنای ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی مجازات سختی خواهد داشت.
میرصالحی به مرمت این بنا در سال ۸۹ اشاره می‌کند و می‌افزاید: در سال ۱۳۸۹ و با اعتباری که میراث فرهنگی برای مرمت بنا تخصیص داد، قرنیز‌ها و نقوش گچی مسجد مرمت و بازسازی شد، ولی در همین چند سال اندک به خاطر رطوبت بالای منطقه و تبله کردن کاه گل‌ها، قرنیز‌ها هم فروریخته است.