موسیقی تالشی در شاندرمن

سید مهران منفرد

آیا تا به حال فکر کرده اید که بشر ابتدا قادر به آواز خواندن بوده است یا تکلّم؟   اگر بشر مدتها قبل از تکلّم قادر به آواز خواندن بوده است بنابراین ((آواز)) شرط پیدایش کلام وزبان است.(نظریه لیوینگیستون). واگر بپذیریم زبان وموسیقی از دو قوّه ذاتی متمایز پدید آمده اند به عقیده (نادل)می رسیم که می گوید: موسیقی نوعی زبان ماوراء طبیعی وخارق العاده است که در یک مسیر انتقالی که در آن تجربه عاطفی به بیان هنری تبدیل می شود به زبان گفتاری اضافه شده وبه آن غنا بحشیده است.(شکرالهی،۱۳۸۴،ص۲۱و۲۲)

موسیقی تالش مبیّن  یکی از کهن ترین وبکرترین گنجینه های فرهنگی ایران می باشد.موسیقی تالش مجموعه ای کامل وبرخوردار از هویت مستقل است. یعنی از همه ارکان واجزاء ساختاری و ویژگی ها ی درونی وبیرونی بهره مند می باشد. مثل یک تمدن ریشه وتنه وشاخ وبرگ خاص دارد و بر شالوده و منشأ یی واحد استوار است . موسیقی ای است نشأت گرفته از شرایط معیشتی ،خلقیات و اوضاع طبیعی محیط زندگی پدیدآورنده گانش و برای هیچیک از اجزاء و عناصرش تاریخچه ای نمی توان تعیین کرد همچون رودخانه ای جاری از عرصه دور ودراز تاریخ تا زمان حال جریان یافته است.این موسیقی پژواک غمها وشادیها وشکستها وپیروزی ها وحسرت وآرزوهای یک قوم بزرگ وکهن ایرانی  است.(عبدلی،۱۳۸۵،ص ۱۸) 

 البته اینها همه برمی گردد به پیشینه تاریخی وفرهنگی این قوم بزرگ که اولاً این قوم کهن از ساکنان اصلی این سرزمین قبل از ورود آریایی ها به فلات ایران بوده اند وثانیاً باستان شناسان با یافتن آثا ر متعدّد در مناطق مختلف تالش نشین (مریان ونوئه دی وتالش شمالی ) وجود تمدن تالش را در عصر آهن وحتّی قبل از آن را به اثبات رسانده اند.        

 امّا موسیقی تالش با لالائی ها ،نغمه ها،آوازها و زمزمه های مادری که برای بچّه اش با تمام عشق و وجود در هنگام جنباندن گهواره می خواند تا فرزندش در آرامش چشمانش را ببندد و بخوابد شروع می شود.طوری که فرزند تالش تا زمانی که قادر به تکلِّم نیست این آواهای اصیل وماندنی را موقع خواب ویا بیداری زمزمه می کند وبدین ترتیب موسیقی تالش در ذهنش نقش می بندد وتبدیل به یک خاطره می گردد.                

  موسیقی تالش از لحاظ ملودی و ریتم از موسیقی گیلان متفاوت است(عبدلی،۱۳۸۵،ص ۱۸) ونه تنها در قالب دستگاه شور بلکه در دستگاه سه گاه ،آواز ابو عطا،آواز افشاری،آواز دشتی وشوشتری نیز اجراء می گردد.     

 تقسیم بندی انواع موسیقی تالش    

 ۱ــ‌ دستون ها یا تالشیَ هوا :

 دستون از نظر لغوی ((دستان))پارسی است که در فرهنگ ها،نغمه،افسانه،و((آواز))معنا شده است.(کاظمی،۱۳۸۰، ص۱۰۷). آواز تالشی(دستون)مبتنی بر فرم دوبیتی و دارای متر آزاد است ودر دانگ بالا خوانده می شود.استاد محمد رنجبر معاف نوازنده تار وسه تار می گوید:دستان های تالشی که از اوج شروع می شوند نوعی بیان توانمندی ودر حقیقت فریاد اعتراضی است که در فرود آن شکیبایی و بردباری ایّوب وار را توصیه می کند.(رنجبر،۱۳۸۸،ص ۱۷)             

  دستون ها در هر نقطه ای از تالش به دلیل نحوه زندگی و نگرش معیشتی ،فرهنگی وتفاوت گویش ها ،شرایط جغرافیایی و….مردم آن دیار، دارای رنگ ،حس وحال ویژه ای هستند که تفاوت های ملودیک وبه عبارتی سبک های مختلف دستون های تالشی را موجب شده است که مهمترین وشاخص ترین آنها عبارتند از:                              

 الف ــ دستون شاندرمنی : دارای شیوه ای خاص و ویژه در موسیقی تالشی اند.   

ب ــ دستون ماسالی :دارای شیوه ای ویژه در موسیقی تالشی اند.

ج ــ دستون تالشد ولایی : شیوه ای خاص و متفاوت در دستون دارند که ناشی از اثرات عرفانی‌ ــ مذهبی برادران اهل تسنّن همان مناطق و کردستان به علّت مراودت آنها با همدیگر و دراویش نقشبندیه می باشند .

 دــ دستون اسالمی :شیوه ای خاص ومتفاوت در دستون دارند که ناشی از اثرات عرفانی ــ مذهبی بردران اهل تسنّن و دراویش نقشبندیه می باشند.

 ه ــ دستون کرگانرودی : دارای شیوه مشخّصی می باشند ولی به علّت نفوذ زبان ومتعاقباً موسیقی ترکی دراین منطقه به خصوص در مناطق شهرنشین حفظ،ادامه وثبات این سبک درآینده بسیارمشکل خواهد بود.   

 ۲ ــــــ‌ ترانه ها (تصنیف ها):

 این قسمت از موسیقی تالش در واقع ترانه ها،نغمات وریز مقام های آوازی وسازی با کلام وبدون کلام با توجّه به تنوّع چشمگیر از نظر کمّی در سرتاسر تالش از لحاظ مضامین والحان به گروههای زیر تقسیمی گردند که عبارتنداز:                                         

 الف ــ نغمه های رزمی و حماسی :  این گروه ترانه ها به داستان ویا روایتی از سرگذشت یک پهلوان نامی اشاره دارد که نمادی از ارزش های مثبت اخلاقی وانسانی را یادآوری می کند مثل لدوبه (محمودبه)، گنزون گره و…… (کاظمی،۱۳۸۰،ص ۱۰۸).           

 ب ــ نغمه های کار :نغمات و الحانی که در موقع کار در منازل ویا محل کار در مزارع معمولاً توسط زنان به صورت فردی ویا دسته جمعی اجراء می گردد.مثل آمان ها لیله،کاره بشیمون ننه(کاظمی،۱۳۸۰،۱۰۹)

ج ــ نغمه های مذهبی و عارفانه :این نغمات توسط دراویش پیرو طریقه قادریه ونقشبندیه در اعیاد و مراسم مذهبی و معمولاً به شکل گروهی به وسیله صوفیان خانقاه (اهل تسنّن) اجراء می گردد .مثل بابا طاهری ،مولودنامه و زیارت نامه .(کاظمی،۱۳۸۰،ص ۱۰۹).

د ــ نغمات بزمی :  این نغمه ها در مراسم عروسی وشادمانی ها اجراء می گرددمثل بندون بندون،مبارک با (کاظمی،۱۳۸۰،ص ۱۱۰).             

 ۳ـ هواها(پرده ها)یا نغمه های سازی بدون کلام :                 

 چنین می توان گفت که هواها یا پرده هادر واقع تصوّر ،برداشت و به نمایش گذاشتن ادراک یک نوازنده نی (لَلَه) ویا دیگر سازهای رایج در تالش از مضامین مختلف رزمی،بزمی،ورزاجنگ ها،کیشتیه پرده،پاییزه پرده و….و حتّی دستون های مختلف می باشد که فی البداهه ویا در اثر تمرینات زیاد ساخته وتثبیت گردیده است . وبه اعتقاد بنده شاید علّت خلق وساخته شدن  هواها یا پرده ها در موسیقی تالش در گذ شته  روایتی به بیش از یکصد پرده وهوا بوده است را در عشق وتوانمندی نوازندگان سازهای رایج در تالش می دانم که  هنگام نواختن، ساز را عضوی از خود می دانستند و عاشقانه وبی مهابا در فکر ساختن قطعات جدید وجدید تر ویا به عبارتی تصاویر فکری و  ذهنی خود از مضامین مختلف را با ساز دل وبا تمام وجود می نواختند که به قول استاد بهبود اف هرگاه ماهیان دریای خزر تمام شدنی باشند نغمه ها و ترانه های تالشی نیز تمام می شوند . امّاالان اینطور نیست ولی دیر هم نیست چرا که به قول شاعر می فرماید:هر کسی کودورماندازاصل خویش/ بازجوید روزگاری وصل خویش

 ۴ ــ سازهای رایج در تالش:                                     

 تالشان نیز مانند سایر اقوام متناسب با موسیقی خود از آلات موسیقی خاصّ خودشان استفاده می کنند که عبارتند  از:لَلَه(نی هفت بند) ــ لبک (نی لبک) ــ تنبوره(تنبور) ــ دیاره(دف یا دپ)ــ زینج(سنج)ــ طبل ــ لگوتی . لازم به ذکر است که چهار ساز آخری ذکر شده جزء سازهای کوبه ای اند.(عبدلی،۱۳۸۵،ص ۲۰).ودر ضمن سه ساز آخر فقط در تالش شمالی متداول است.امّا صحبت در مورد موسیقی قوم بزرگ تالش در شاندرمن کاری بس دشوار است چون موسیقی حسی است و گنجاندن حس وحال در کلام مشکل است امّا نگارنده با توجّه به تحقیقات و مطالعه در مورد موسیقی تالش مطالبی را به قلم می آورم که امیدوارم از عهده این مهم برآمده باشم                                                   

 ویژگی دستون سبک شاندرمنی  

 ۱ ــ استفاده از تحریر(وَ) از لب ها در فواصل مختلف به خصوص در زمان فرود دستون جهت کنترل صدا ،پایین آوردن صدا(انتقال به پرده یا نت پایین تر)و کوتاه کردن متر دستون     

 ۲ــ استفاده از تحریرهای تک سیلابی و چند سیلابی حنجره . البته این تحریرها خاصّ اند

 ۳ ــ استفاده از تحریرهای بینی

 ۴ــ استفاده از تحریرهای ترکیبی حنجره، بینی ولب ها که خیلی زیباست .

 ۵ ــ استفاده از لرزش لب ها، ایجاد همخوان های سایشی،صدور هجای خاص مثل بَلَه جان،وَرَه جان،کیجَه جان،دادمَه بیداد، بمرم ته بِه ته و …..

 ۶ــ میزان کششها، تحریرونوع تحریرها ،در این سبک نسبت به سبکهای دیگر بیشتر است.

  ۷ ــ احساس خواننده در اجرای دستون های سبک تالشی ستودنی و غیر قابل وصف است و نغمات و الحان با معنا و محتوای شعر مطابقت دارد که بسیار عارفانه بوده  وبه انسان آرامش می دهد.

 ۸ ــ شروع دستون شاندرمنی با دانگ بالاست از آنجاییکه هر دستون یک فراز ویک فرود(نشیب)دارد مورد بررسی قرار می دهیم: 

 فراز اول: دراین فراز از نت اولی که خواننده بنا به توانایی صوتی خود آغاز می کند  بلافاصله بدون درنگ با ادای اولین حرف یا کلمه با پرش به نت دوم،سوم،چهارم و بعضی اوقات به نت پنجم (صدای زیرتر) منتفل می گردد. 

 فرود اول: پس از عبور از نتهایی که در فراز اول به آنها منتقل شده است با سیر نزولی  معمولاً بر روی نتی که دستون را در فراز اول آغاز نموده است  توقّف کرده ومی ایستد طوری که می توان گفت نت آغاز وایست در فراز و فرود اول معمولاً یکی است.

  فراز دوم:در این فراز خواننده یا از نت آغاز فراز اول و یا یک پرده بالاتر از آن شروع به خواندن می کند و حداقل با جهش و پرش به چند پرده بالاتر منتقل می گردد(مثل فراز اول).

  فرود دوم: خواننذه ضمن گذر از ۵یا۶نت (بم تر) با استفاده از تحریرها وتز ئینات   تالشی  پایین تر آمده و توقّف می کند (ایست).                                                     

 مطلب مهم و گفتنی این که نت ایست فرود دوم ۳یا۴پرده (نت) نسبت به فرود اول پایین تر است(بم تر)که با این تکنیک خواننده فضایی برای خود ایجاد می کند که با یک اکتاوی که از نظر صوتی پایین آمده بتواند در ادامه دستون را در پرده های پایین تر نیز(جهت تنوع استفاده از پرده های مختلف صوتی و استراخت تارهای صوتی )اجراء کند و متعاقباً به راحتی بتواند مجدّداً به پرده های بالاتر منتقل شود.لازم به ذکر است این نتایج حاصل از مقایسه دقیق دستون های اساتید بزرگ وبی مانند در سبک شاندرمنی وتالشدولایی (استاد سید هادی حمیدی واستاد قسمت خانی ) بدست آمده است.جالب اینجاست این دو خواننده شهیر تالش با صدای چپ کوک خود نتهایی را اجراء می کنند که خیلی نزدیک به هم می باشد یعنی نتهای فراز وفرودشان خیلی نزدیک وحتّی در خیلی از موارد منطبق بر هم می باشد . ومن به شخصه معتقدم این تکنیک آوازی مختص تالشان است .این فراز و فرودهای آنی  برگرفته از طبیعت بکر و دست نخورده تالشان قدیم است چرا که بخاطر گذران معیشت مجبور بودند گاهی بر فراز کوهها و گاهی بر نشیب دشتها مأوا بگیرند.       

 از خوانندگان تالشی در شاندرمن می توان استاد سید هادی حمیدی ،شادروان گل احمد رمضانی اهل اولم ،سید حسن حمیدی،سید جبار حمیدی، عزیز قلی پور ،شادروان عادل قلی پور،کامل قلی پور،نعیم موظف،بنان امیدی،غفار کشاورز و….را نام برد.                                                          

  مختصری درباره استاد سید هادی حمیدی:                           

 ایشان در سال ۱۳۳۲ در شیخ نشین شاندرمن به دنیا آمد.خوانندگی در خانواده حمیدی در شاندرمن موروثی است چون ایشان از داشتن نعمت پدری چون سید حسن حمیدی ،مادر،عمّه،عمویش سید جبار حمیدی و…برخوردار بوده است که اینان ضمن این که از حاملان و راویان صدیق آهنگ ها ونغمات اصیل و قدیمی تالش بوده اند از صدای بسیار دلنشین وخاص برخوردارند و هر یک از دیگری زیباتر می خوانند در هر فرصتی که در کنار هم بودند می خواندند و سید هادی حمیدی از همان اوان کودکی در محضر این هنرمندان بی نام ونشان که در کمتر خانواده ای یافت می شود تلمّذ کرد وشروع به خواندن نمودوبا توجّه به صدای بسیار زیبا،پرطنین،خاص و منحصر به فرد و چپ کوکی که داشت مورد تشویق همه قرار گرفت واز طرفی هوش وذکاوت موسیقایی بالایی که داشت موجب شد بندها ومحدودیت ها را کنار بزند وبا اجرای دستون ها وترانه های تالشی صدایش در گوش مردم عزیز تالش طنین انداز شد تااین که آشنایی ایشان با دکتر علی عبدلی (محقق ونویسنده بزرگ تالش که تا الان نیز تالش خیلی به ایشان مدیون است)و استاد فریدون پوررضا خواننده معروف گیلان و معرفی به رادیو گیلان و مهم تر این که استاد بزرگ موسیقی ایران استاد علیزاده در کاست آوای مهر برای آهنگ سازی زلزله زدگان رودبار به اتفاق گروه موسیقی  استراسبورگ از بین خوانندگان گیلان فقط از صدای بی نظیر  سید هادی حمیدی استفاده نمودند و به عنوان یک اثر ملّی در ایران و سایر کشورها معرفی گردید و دنیا صدای تالش را شنید . بعد از آن کار ونگاونگ وسیاریحون با آهنگسازان بزرگ ایران چون استاد فریدون شهبازیان ومسعودجاهد توفیقی بس بزرگ است که شامل  حال آقای حمیدی گردیید.استاد حمیدی جزء معدود کسانی است که طی ممارست ،تفکّر ،اندیشه ویک روند تدریجی با تلاشی شبانه روزی سالها عمرش را در راه اعتلای موسیقی (دستون ها وترانه های تالش)تالش گذاشت که به چند نمونه از خصوصیات آوازی ایشان در ذیل می پردازیم:اولاًبا ابداع تحریرهای زیبا وبی نظیر و ترکیبی،تکنیک های دستون تالشی را بالا برد وبا تغییرو تحوّلی که در اجرای دستون تالشی ایجاد نموده است شنونده را محو و مجذوب اجرای خود می کند به حدّی که انسان از شنیدنش از خود بیخود شده وخسته نمی شود که نمونه اش دستون (خیفه امه بشم دنیا بمونو) است که هر سال از شبکه یک سراسری ایران پخش می شود .        

 باید به جرأت بگویم استاد جزءمعدود خوانندگانی است که هم در دستون و هم در ترانه های تالشی  تبحّرفوق العاده ای دارد و به بهترین و زیباترین وجه وبا تمام وجود می خواند.  استاد حمیدی عاشق وشیدای خواندن تالشی است همیشه در حال زمزمه و نوآوری است کمتر کسی می تواند این استاد بی بدیل و به عبارتی شجریان تالش را درک نماید .نوارهای کاست خصوصی که در ییلاقات اجراء نموده است خیلی عجیب و غیر قابل وصف است . از صدای استاد ،احساس استاد، نوآوری وخلّاقیت فی البداهه استاد مثل (سلْمه ویه نازَ ویه) هر چقدر بگویم کم است .خدا می داند  مطالبی را که عنوان نموده ام داستان نیست زیرا نغمات،ملودی های تالشی ای را که از سینه استاد برمی آید تمام شدنی نیست .باید بنشینی واستاد بخواند تا دریایی از موسیقی تالشی راکه در سینه اوست را بشنویم و بگوییم چقدر غفلت بخاطر عدم حمایت مالی برای ارائه کار جدید وهزار افسوس که قدر این صدف وگوهر گران بها را نمی دانیم.!!؟؟                                               

  نوازندگان شاندرمن                                                  

۱ــ شادروان استاد هدایت پورجوادی :ایشان در سال ۱۳۱۴ دربرگه سرای شاندرمن به دنیا آمد نواختن لَلَه را از عموی خود فرا گرفت ودر جوانی سازهای رایج در منطقه (لَلَه،تمبوره،لبک وسرنا)را آموخت اما در سالهای اخیر بیشتر به جهت لَلَه ولبک زیبایی که می نواخت از جایگاه ویژه ای در میان هنرمندان تالش برخوردار بود .استاد به سبک ((شاندرمنیَ هوا))لَلَه می نواخت و عاشق موسیقی بود .می گفت:(اگر شبی دو ساعت لَلَه نزنم خوابم نمی برد) .استاد پورجوادی بیش از ۱۵ سال در جشنواره های مقامی سراسر کشور شرکت داشته اند .جشنواره های :موسیقی کرمان،موسیقی فجر،نی نوازان تالش وبسیاری از برنامه ها شاهد اجرای زنده وزیبای لَلَه استاد بوده اند.صدای لَلَه استاد را در ۶ کاست موسیقی گیلان وتالش انجمن موسیقی ایران که به همت آقایان دکتر علی عبدلی ،نصری اشرفی و فریدون پوررضا و موسیقی تالش به وسیله آرمین فریدی گردآوری و به وسیله موسسه ماهور شماره ۴ منتشر شده است  می توان شنید.(کیجه پرده ویژه همایش موسیقی تالش در رضوانشهر،۱۳۸۳،ص۱۰)                         

خصوصیات شیوه ای استاد که مختص شاندرمن است عبارتند از حجم بسیار زیاد صدای نی، قدرت بسیار زیاد دمیدن ، نفس برگردان با تکنیکی منحصر به فرد  که به صورت ممتد وبا فاصله زمانی بسیار کم انجام می شود و نغمه در التهاب گرداندن نفس است .حجم زیاد صدا ودم زیاد ،این حالت را ایجاد می کند. تعلیق ملودی درسه صدای بم،اوج وزیر،صدای گرم ووسعت نفس و… از ویژگی های دیگر این شیوه است.(فریدی ،۱۳۸۴،ص۲۴)  استاد پورجوادی در زمستان ۱۳۸۳ چشم از جهان بست و هزاران حیف که این درّ گرانبها را بی آنکه بشناسیم از دست دادیم .محمد آشوری شاعر توانمند شاندرمن در سوگ استاد می سراید: یک عمربرای خاکیان ساززدی /ازعمق وجودوروح وجان ساززدی /یک عمرگذشت عقل جن هم نرسید/با درددرون برای نان ساز زدی

۲ــ استاد قربانعلی رضایی: ایشان در سال۱۲۶۱ در روستای پنگا پشت وزمتر شاندرمن به دنیا آمد . وی بزرگترین تنبورساز تاریخ تالش است و با توجه به شغلش (نجاری) در تنبور نوازی نیز دستی داشت .قربانعلی رضایی را در اواخر عمر آرمین فریدی محقق موسیقی تالش پیدا کرد و لازم بذکر است که شاندرمن یکی از مهمترین مراکز نواختن تنبور بوده است .درضمن پدرش نیز تا حدودی با ساختن ونوا ختن تنبور آشنایی داشت.                                      

 ۳  ــ استاد حجت اسدزاده :ایشان در سال ۱۳۰۸ در بایه زاد محله شیخ نشین شاندرمن به دنیا آمد. او از آخرین تنبور نوازان بازمانده از نسل گذشته تالش می باشد واز ۱۵ سالگی تا حال تنبور می نوازد .وسالها تنها مونس وهمدم او تنبور بوده است.در حال حاضرحجت اسدزاده یکی از تنها منابع ما در مورد تنبور است که می تواند هوای تالشی،شتر زنگی ،گیل پهلوی،هیار هیارو…را با تنبور بنوازد وضمناً تنبور نوازی در خانواده ایشان از دیر باز وجود داشته است .    از دیگر تنبورنوازان در شاندرمن می توان به مرحوم گلعلی رویان،مرحوم غضنفر رضایی،عزت امیراحمدی،مرحوم جهانبخش شکری دخت اولم،مشهدی رضا اسدزاده،سعادت قلی امیراحمدی،مرحوم کدخدا قلی معاف،احمد عاشقی،مرحوم بزرگزاده،خوانین رحیمی و….را نام برد.(فریدی،۱۳۸۱،۹۷).                                                

 ۴ ــ شکور شعبانی :ایشان درسیاهمرد شاندرمن به دنیا آمد وبسیاری از هواهای تالشی را در سینه دارد ویکی از نی نوازان قهار تالش در شاندر من می باشد .وی زندگی خود را از راه دامداری وکشاورزی می گذراند .در بسیاری از جشنواره ها از جمله نی نوازان تالش ،شب شعر شاعران تالش و….. با صدای نی خود مردم را به یاد ییلاقات سر سبز ولدوها و ورزا جنگ ها انداخته است.                                                  

  ۵  ــ استاد مرحوم شکور شکوری : ایشان در شیخ نشین شاندرمن به دنیا آمد و چون در نواختن سرنا بسیار چیره دست وقهار بود در بین مردم به اوستا شکور معروف بود .حیف که هیچ قطعه ای از سرنای ایشان به جا نمانده است. از دیگر نی نوازان درشاندرمن می توان   کتاب شعبانی را نام برد.واز نوازندگان ویولون در شاندرمن به کیومرث نوروزی و میکائیل رضایی می توان نام برد           

 منابع:                                                                    

  ـــ درویشی ،محمدرضا،۱۳۸۰،دایرهالمعارف سازهی ایرانی ،ج ۱،موسسه ماهور تهران                         

 ــ عبدلی،علی،پوررضا،فریدون ،نصری اشرفی،جهانگیر ،۱۳۷۴، بروشور ۶ کاست موسیقی گیلان وتالش،انجمن موسیقی ایران                                        ــ مامدوف،نریمان،عیسی زاده،احمد،مترجم: عبدلی،علی،۱۳۸۵، ترانه های مردم و نغمه های شادی (موسیقی تالش)،سازمان میراث فرهنگی                        ــآریان پور،امیر اشرف،ملت پرست ،عبدالله،پوررضا،فریدون،۱۳۷۴،موسیقی گیلان،کتاب گیلان                                                                             ــ فریدی،آرمین،۱۳۸۴،موسیقی تالش،موسسه ماهور             

 ـــ فریدی ،آرمین،۱۳۸۵،سرنای تالش و آخرین نفسها،ماهنامه تالش ویژه فومن                                                              

 ــ رستمی،فریبرز،۱۳۸۳،مصاحبه،اداره فرهنگ وارشاد اسلامی رضوانشهر                                                                   

ـــدوره ماهنامه تالش                                                 

 ـــ ملت پرست،عبدالله،۱۳۷۳،موسیقی تالش جلوه گر آرزوهای زندگی، ویژه نامه ضمیمه ماهنامه گیله وا،یال سوم،شماره ۲۵ویژه تالش گیله وا                   ـــ  کاظمی،بهمن،۱۳۸۰،موسیقی تالشی، فصلنامه تحقیقات تالش ش۲                                                                                                         ـــ کاظمی،بهمن،۱۳۸۱،ساختارملودیک موسیقی تالش ومقایسه آن با دیگر اقوام،ش۱۵و۱۶ فصلنامه فرهنگ گیلان ویژه تالش شناسی                

ـــ کیجه پرده ،ویژه نامه همایش پژوهشی موسیقی تالش ،۱۳۸۳،اداره فرهنگ وارشاد رضوانشهر                                                      

ـــ فریدی،آرمین،۱۳۸۱،تنبوره تالش در تلاطم زمان،ش۱۵و۱۶ فرهنگ گیلان (ویژه تالش شناسی )                                                   

ــــ شکر الهی،هومان،۱۳۸۴،نگرشی برموسیقی آوازی ایران،انتشارات تخت جمشید                                                                      

ـــ رنجبر معاف،محمد،۱۳۸۸،ماهنامه گیله وا،سال هجدهم،شماره ۱۰۶                                                                     

*** ایشلن شاگرد استاد فریدون پوررضا و استاد نوربخش و استاد مهدی فلاح بوده و به هفت دستگاه موسیقی اصیل ایرانی مسلط می باشد. چندماهی است که به کلاس استادصدیف نیز راه یافته اند.

منبع: این مقاله در ویژه شاندرمن ۱ با همکاری ماهنامه تالش به ضمیمه شماره ۴۸ آن نشریه به کوشش سید مومن منفرد و ابراهیم قلی پور در اسفند ۱۳۸۸ به چاپ رسیده است.

منبع: وبلاگ ویژه شاندرمن