غار«آویشو»ی شاندرمن بی نظیرترین میراث ژئولوژیکی استان گیلان

سلیمان عزیزی شالکه

(کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم)

                                                                                

مقدمه                                                 

غار حفره ای نسبتاً بزرگ بر روی زمین یا در زیر آن مخصوصاً زمانی که طبیعی بوده و درزمین دهانه یا مدخلی داشته باشد می گویند. غارهای طبیعی در اثر عوامل مختلفی چون نفوذ آب در طبقات آهکی،وقوع زمین لرزه و…به وجود می آید. اکثر غارهای طبیعی از سنگهای آهکی تشکیل می شود که ارتباط مستقیم با تشکیلات سنگهای رسوبی دارد. در شاندرمن غارهای بزرگ وکوچک زیادی وجود دارد که بزرگترین آنها غار آویشو که در ارتفاع ۱۳۰۰ متری از سطح دریا در دل جنگل های شاندرمن در حدود ۳۷ کیلومتری جنوب غرب شهر شاندرمن با مختصات جغرافیایی ۴۸ درجه و۵۹ دقیقه و۲ ثانیه طول شرقی وعرض ۳۷ درجه و۲۰ دقیقه و۱۲ ثانیه عرض شمالی جای دارد و از غارهای منحصر به فرد در کشور ایران است. شاندرمن از آبادی های قدیم گیلان است و در کتب تاریخی بسیار از آن نام برده شده و علاوه برقدمت تاریخی بجهت برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب دارای مناظر و چشم اندازهای طبیعی و انسانی بسیار زیاد می باشد. شاندرمن از شمال به شهرستان رضوانشهر از جنوب به ماسال از شرق به شهرستان صومعه سرا و از غرب به بخش شاهرود از شهرستان خلخال استان اردبیل محدود و در۵۰کیلومتری رشت واقع است. شاندرمن از سه بخش جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی تشکیل شده که بخش جلگه ای آن از اعتدال آب و هوایی برخوردار است و ییلاقات خوش آب وهوا و تشکیلات زمین ساختی ازقبیل غار بی نظیرآویشو، استخرطبیعی خشکه دریا، آبشارها و چشمه ساران فراوان و همچنین چهارمین قله مرتفع گیلان بنام دیه گاه (دیدگاه) به ارتفاع ۲۶۱۱ متر در این منطقه واقع است. شاندرمن متناسب با طبیعت آرام خود مردمانی آرام، با فرهنگ و مهمان نواز دارد. مردم این دیار اهل تشیع و به زبان تالشی تکلم می کنند. از مساحت۶۱۷ کیلومترمربع شهرستان ماسال؛ ۳۹۵ کیلومترمربع یعنی۶۴ درصد از وسعت آن را شاندرمن به خود اختصاص داده است.  

معرفی غار آویشو

غار آویشو با انتهای ناشناخته در منطقه ای کوهستانی در قلب جنگلهای شاندرمن درحدود ۳۷ کیلومتری جنوب غربی شهر شاندرمن با مختصات جغرافیایی در حدود ۴۸ درجه و ۵۹ دقیقه و ۲ ثانیه طول شرقی و عرض ۳۷ درجه و۲۰ دقیقه و ۱۲ ثانیه عرض شمالی واقع شده است. این غار چند سال قبل توسط افراد بومی منطقه مورد شناسایی قرار گرفت و با انتشار اخبار این غارکم کم پای غارنوردان و طبیعت گردان ماجراجو به منطقه شاندرمن باز شد و در بررسی ها و پژوهش های اولیه مشخص شد که این غار  به لحاظ ساختاری از غارهای منحصر به فردکشور می باشد که در سنگهای آهکی ایجاد شده و دارای دو دهانه بزرگ و کوچک می باشد که هر دو دهانه در کنار هم قرار گرفته اند و در اصطلاع زمین شناسی به آنها آون می گویند. این غار بر اثر فرسایش کارستی ایجاد شده است. کارست(karst (همان اشکال وچشم اندازهای بوجودآمده از انحلال سنگهای آهکی ناشی از عملکرد آب باران همراه با دی اکسید کربن است، می باشد. برای ورود به غار از دهانه بزرگ استفاده می شودکه بسیار مرتفع می باشد و دارای ابعاد حدود ۱۶ متر ارتفاع و ۵/۷ متر عرض است که منظره ای کم یاب و شگفت را در مقابل دیدگان قرار می دهد. دهانه غار در ارتفاعی حدود ۱۳۲۰ متر از سطح دریا ایجاد شده است. ازآبادیهای فصلی اطراف آویشومی توان به مناطقی چون تالی بنه، فلکه ویر، نالبرن، ونگه ژیه، گاگیره پشت و خماسون اشاره کرد. این غار هنوز برای غارنوردان و گردشگران شناخته شده نیست و شاید عمده ترین دلایل بی توجهی به بزرگترین غار کشف شده در استان گیلان را دور از دسترس بودن و وجود راه خاکی پر فراز و نشیب و همچنین عدم تبلیغات مناسب را عنوان نمود. برای بازدید از این غار بعد از عبور از شهر شاندرمن به روستای سیاه مرد درکنار پل چاله سرا راهی با مسیر خاکی که از کنار بقعه درویش شاه امیر می گذرد ادامه می یابد. این جاده خاکی توسط شرکت بهره بردار شفارود احداث شده و تنها راه ماشین رو برای رسیدن به غار می باشد. جاده فوق چون جهت بهره برداری از چوب جنگل ها احداث گشته هیچگونه امکانات رفاهی از قبیل چایخانه و اقامتگاه در طول مسیر ندارد و تنها در چند قسمت از مسیر تعداد اندکی خانه های روستایی وکلبه های دامداران وجود دارد. در کنار این جاده قریب ۱۲ چشمه در فصل تابستان قابل رویت است که ۳ مورد آن بسیار پر آب است. این غار از لحاظ شکل ظاهری دارای ساختارچند گانه است به طوری که وجود ۹ چاه پی در پی در طول غار آن را جزء غارهای چاهی قرار می دهند. از طرفی به دلیل اینکه در مسیر رود بوجود آمده واز ابتداء تا انتهای غار جریان آب وجود دارد آن را جزء غارهای رودخانه دسته بندی می نمایند. همچنین قسمتهایی از غار دارای مسیر تونلی و افقی است که از لحاظ  ساختاری یک غار ترکیبی محسوب می گردد بطورکلی می توان آنرا جزء غارهای رودخانه ای و تونلی تقسیم بندی نمود که جویباری که در بالا دست وارد غار شده در تمام طول غار جاری می باشد و هر چه بیشتر به درون غار برویم حجم آب بیشتر می شود. آب جاری درون غار به تبعیت از شیب منطقه به سمت شمال شرقی می رود در ادامه با یک شاخه فرعی وارد رودخانه مرغک شاندرمن می شود. دهانه غار با گرای ۳۴۵ درجه شمال شرقی به خوبی از کنار جاده قابل رویت نبوده ولی در فاصله کم وحدود ۶۰ متر از حاشیه جاده قرار دارد. از نظر زمین شناسی منطقه آویشو در کوههای تالش در کرانه باختری دریای خزر با امتداد شمالی جنوبی قرار گرفته و مربوط به دوره ژوراسیک و اوایل دوره کرتا سه موسوم به مجموعه دگرگونی شاندرمن بر روی سنگهای آهکی رسوبی حفر شده است. سازند های آهکی با واحدهای زیرین خود و سنگهای دگرگونی مجموعه شاندرمن پس از پایان دوره کرتاسه در اثر رخداد کوهزایی آلپ چین خورده و به تدریج به شکل کوههای امروزی در آمدند. پس از چین خوردگی و قرار گیری آهکها در معرض عواملی فرساینده (همچون آب، باد و گیاهان ) به سبب حساسیت این آهکها نسبت به آبهای اسیدی عمل انحلال تدریجی در آنها آغاز گردید.

نامواژه آویشو

آویشو یک واژه تالشی است و مفاهیم زیادی می توان برایش قائل شد. اول اینکه آویشو از(آو)یعنی آب و (ویشو) به معنای فرو رفتن در مجموع یعنی آب فرومی رود. دومین استنباط از آن اینکه آویشو ازدوجز(آ)یعنی آمدن و (ویشو) به معنای فرورفتن که در کل به معنای آمدن و فرو رفتن است. با توجه به اینکه جریان دائمی آب که وارد غارمی شود و برای همه قابل رویت است و (ویشو) درتالشی معنی غیب و ناپدید شدن را می دهد لذا انتخاب نام آویشو برای آن غاربیشتر ناپدید شدن آب مد نظر بوده که حکایت از عمق زیاد غاردارد و این دیدگاه و استنباط مناسبتر به نظر می رسد. برخی هم آن را آبشو تلفظ می کنند یعنی اینکه آب می رود و پایانش معلوم نیست.

پوشش گیاهی و جانوری در محدوده غار آویشو

در اطراف غار آویشو پوشش گیاهی متنوع و متراکم وجود دارد و جنگل های انبوه و جوان راش بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و در مرتبه بعد درختان ممرز و انجیلی و در مواردی افرا و توسکا و سایر درختچه های دیگر به چشم می خورد. میزان تاج پوشش درختان ۹۰ در صد و میزان پوشش کف جنگل بیش از ۷۰ درصد است. تنوع پوشش جنگلی در کوهستانهای اطراف غار و تراکم نزدیک به صفر جمعیت انسانی در این منطقه و عدم وجود جاده مناسب موجب بر قراری آرامش و آسایش در محدوده غارشده و شرایط زیست جامع جانوری را مهیا نموده است.

اهمیت غار آویشو

غارآویشو بزرگترین و طویل ترین غار استان گیلان محسوب می شود و تاکنون بیش از ۵/۱کیلومتر از ژرفای آن توسط غارنوردان و کوهنوردان پیمایش شده که از نظر علمی و اقتصادی دارای اهمیت زیادی می باشد. اهمیت علمی آن به لحاظ مطالعه فرآیندهای مختلف رسوب شناختی و ژئوشیمایی موثر در تشکیل این رخساره کارستی عظیم در درون سنگهای آهکی دوران مزوزوئیک و قرار گیری آن در مجاورت سنگ های دگر گونی کمپلکس شاندرمن که بقایای دگرگون شده ای از پوسته اقیانوس پالئوتیتس به شمار می رود می باشد. اهمیت اقتصادی غار بجهت وجود اشکالی همچون استالا گتیت(چکنده) و استالا گمیت (چکیده ) و ستونهای آهکی درون آن که چشم انداز زیبا و منحصر به فردی را در این غار ایجاد کرده که موجبات جذب توریسم و توسعه صنعت گردشگری منطقه را فراهم می کند. با توجه به اهمیت آویشو واحد تحقیقات صدا وسیمای مرکز گیلان در طرح مستند سازی خود این غار را با سایر غارهای شناخته شده ایران و جهان از جمله غارهای قوری قلعه شهر پاوه، علی صدر همدان و غار  پروآ ( peroa ) بخاطر شباهت هایی مقایسه کرده است و می نویسد؛ آویشو غاری است که مخلوق حرکت و جریان آب در اعماق زمین است. در آویشو چون جریان آب از دهانه تا انتها وجود دارد و از این منظر شبیه به غار قوری قلعه که طویلترین غار رودخانه ایران است، می باشد. شباهت آویشو با غار دریاچه ای علی صدر همدان را وجود هشت چاه بلند و چند چاهک است که در آویشو وجود دارد. حرکت در فضاهای عمودی و گذر از معابر پر از آب وجه تشابه آویشو با معروفترین و عمیق ترین غار قاره آسیا (پروآ)است که نتیجه این مقایسه آویشو را در زمره بزرگترین و عمیق ترین غارهای ایران قلمداد می کند.

نگاه توریستی به غار آویشو

کشور ایران به لحاظ توانهای طبیعی و انسانی برای سرمایه گذاری در بخش توریسم جزء برترین های جهان محسوب               می شود و تنوع جاذبه ها به قدری است که تقریبا برای هر سلیقه ای انگیزه کافی برای سفر به این کشور وجود دارد. از آنجایی که عمده ترین انگیزه مسافرت به استان گیلان تفریح، استراحت و فراغت است و اکثراین سفرها در فصل تابستان که از اعتدال آب و هوایی  برخوردار است انجام می گیرد و شاهدحجم عظیمی از گردشگران را در نواحی جلگه ای و به ویژه در نوار ساحلی استان می باشیم که این امر موجب توزیع نا عادلانه گردشگران و عدم ماندگاری مسافران در استان گیلان می گردد. جهت برون رفت از این وضع شناسایی، معرفی و برنامه ریزی جاذبه های جدید در نواحی مختلف استان لازم و ضروری است که می تواند اشکال متعددی از گردشگری را رونق دهد. بی درنگ یکی از این جاذبه های مهم ناشناخته استان و بلکه کشور که در توسعه و رونق  توریسم در سطوح مختلف محلی، منطقه ای و ملی کمک می کند غار بی نظیر آویشو است. با توجه به توسعه نیافتگی شهرستان ماسالو شاندرمن و فعلیت نیافتن توانهای محیطی آن و همچنین عدم شناخت کافی و اطلاع دقیق مسافران از جاذبه های گردشگری منطقه ضرورت برنامه ریزی و برجسته نمودن این پدیده ژئولوژیکی احساس می گردد. در صورت محقق شدن این امر علاوه بر اشتغال و تقویت معیشت ساکنان موجب توزیع مناسب فضایی گردشگران در استان شده و این منطقه هم سهم واقعی خود را در بخش گردشگری بدست می آورند. ازطرفی با برجسته جلوه دادن این جاذبه مهم زمین ساختی یقیناً سایر جاذبه های طبیعی و انسانی منطقه هم رونق شگرف می یابد. از آنجایی که این غار عظیم در منطقه کوهستانی واقع است انواعی از گردشگری که بر آن متصور است به اختصار بیان می گردد.

-اکوتوریسم: اکوتوریسم یا طبیعت گردی، گونه ای از جهانگردی است که رو به رشد دارد و افرادی را که از زندگی شهری شلوغ به ستوه آمده اندبه سوی خود جلب می کند(دارابی،۱۳۸۱، ص۱۴۲) طبیعت گردی نوعی از گردشگری با انگیزه و هدف گرایش به طبیعت است در این شیوه، گردشگران علاوه بر استفاده از اوقات فراغت خود، از شگفتگی های طبیعت و جهان خلقت آگاهی می یابند و از آن لذت می برند و ضمن حفظ جلوه های طبیعت، احترام به فرهنگ جوامع و ملل دیگر را برخود لازم می دانند. (کاظمی،۱۳۸۵،ص ۲۷ ) کویر نوردی، آب درمانی، غار نوردی، کوهنوردی، شکار، ماهیگیری، دیدن چشم اندازهای طبیعی مثل آبشار و…همه از مظاهر اکوتوریسم هستند. غارآویشو و منطقه جنگلی اطراف آن، چشمه های آب معدنی؛ حیات وحش و سایر چشم اندازها آویشو را در زمره اکوتوریسم قرار می دهد.

-ژئوتوریسم : ژئوتوریسم در حقیقت به دنبال مشاهده جاذبه های زمین شناسی و زمین پیکر شناسی(ژئومورفولوژی) و حتی موزه های معدنی در کشور مقصد است. ژئوتوریسم را می توان در قالب تویسم اکتشافی، آموزشی، ماجراجویی و تحقیقی دسته بندی نمود. ژئوتوریست به دنبال مشاهده جاذبه های زمین است و از تخریب جاذبه های بوم شناختی و زمین شناختی جلوگیری می کند. غارآویشو به دلیل برخورداری از قابلیت های زمین شناختی، اکولوژیکی می تواند بعنوان یک ژئوپارک برای حال و آینده مورد حفاظت قرار گیرد.

– گردشگری ورزشی : هرنوع مسافرتی که به منظور فعالیت های ورزشی باشد جهانگردی ورزشی نامیده می شود. مسافرتهای ورزشی به صورت انفرادی و یا دسته جمعی انجام می گیرد. موقعیت جعرافیایی آویشو شرایط مناسبی برای فعالیتهای کوهنوردی، کوهپیمایی و غارنوردی را دارد. البته کوهنوردی و غارنوردی مستلزم آموزش فنون و روشهای صعود از کوهها و داخل غارها است از آنجائی که اکثر گردشگران ورزشی را جوانان تشکیل می دهند با ارائه آموزشهای لازم گروههای مختلف کوهنوردی و غارنوردی شکل خواهد گرفت و برای آنان نوعی ماجراجویی و جذاب خواهد بود. با توجه به پیچیدگی های ساختاری غار آویشو می توان عنوان کرد که این غار در میان غانوردان از جایگاه ویژه ای بر خوردار است. شناخت و معرفی بیشتر این غار موجب حضور گروههای مختلف غانوردی داخلی و خارجی جهت پیمایش غار مذکور خواهد بود.

– گردشگری زیست محیطی :مسافرت به مناطق طبیعی که همراه با احساس مسئولیت باشد و موجب بهبود سطح زندگی مردم محلی و حفظ محیط زیست شود (سازمان جهانی گردشگریwTO).  گردشگری زیست محیطی چون با انگیزه سفر به مناطق دارای جاذبه های طبیعی شکل می گیرد؛ لذا وجود غار طبیعی آویشو ، پوشش گیاهی متنوع و متراکم اطراف و مسیر منتهی به آن، وجود زیستگاه انواع گونه های جانوری، بکر و طبیعی بودن پیرامون غار از جمله شرایط مناسب برای گردشگری زیست محیطی است. البته این نوع گردشگری می تواند با استفاده از توانهای محیطی سبب افزایش همکاری و حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار شده و تحرک و پویایی در اقتصاد محلی و منطقه ای به وجود آورد.

(نتیجه گیری) :با توجه به توانهای محیطی منطقه شاندرمن و وجود غار بی نظیر آویشو در مناطق کوهستانی و محصور بودن آن در کوههای مرتفع با پوشش گیاهی و جنگلی متنوع و متراکم، وجود چشمه های فراوان و نواحی ییلاقی خوش آب وهوا، وجود راه دسترسی به غار و پیچدگی های ساختاری و مشکلات مسیر پیمایش داخل غار انگیزه های متفاوت برای سفر به شاندرمن ایجاد نموده است. ماهیت علمی خود غار به عنوان یک میراث گرانبهای طبیعی و توانایی محیطی پیرامون آن انواع مختلفی از گردشگری از جمله اکوتوریسم، ژئوتوریسم، توریسم ورزشی، گردشگری زیست محیطی و گردشگری ماجراجویانه متناسب با محدوده غار قابل پیشنهاد است با این امید که دست اندارکاران امر گردشگری در سطح  شهرستان و استان به اهمیت ذاتی آن پدیده مهم ژئولوژیکی واقف باشند و نسبت به احیاء و برنامه ریزی آن اتمام به خرج دهند و منفعت های اقتصادی بی شماری را نصیب مردم منطقه نمایند.

منابع و ماخذ :

۱- سازمان جهانی گردشگری، ۱۳۷۹، برنامه ریزی ملی و منطقه ای جهانگردی، مترجم محمد عبداله زاده، تهران ،دفترپژوهژههای فرهنگی.

۲-سازمان مدیریت وبرنامه ریزی، ۱۳۸۵، سالنامه آماری استان گیلان.

۳-سفر دوست،احمد،۱۳۸۵،غار آویشو، واحد تحقیقات صدا و سیمای مرکز گیلان.

۴-رضوانی ، علی اصغر، ۱۳۷۹، جغرافیا وصنعت توریسم، تهران ،انتشارات دانشگاه پیام نور

۵-رضوی ضیابری، سحرالسادات،۱۳۸۷، بررسی قابلیت ها و محدودیت های محیطی و گردشگری غار آویشو در شهرستان ماسال (پایان نامه ).

۶-کاظمی،مهدی،۱۳۸۵،مدیریت گردشگری،انتشارات سمت، تهران.

۷-کشور دوست، علیرضا، ۱۳۸۵، گیلانشهرها، رشت، نشروارسته.

۸٫ –کرمی،ناصر ۱۳۷۸، گزارش وضعیت اکوتوریسم درایران ،گروه مطالعات اکوتوریسم سازمان ایرانگردی و جهانگردی.

۹-عزیزی شالکه ،سلیمان،۱۳۸۷،بررسی توانهای گردشگری شهرستان ماسال به منظور ارائه راهبردهای توسعه (پایان نامه ).

۱۰-فنل، دیدیدای، مقدمه ای بر طبیعت گردی،۱۳۸۳، مترجم جعفر اولادی قادیکلایی ،بابلسر، دانشگاه مازندران.

*این مقاله قبلا در شماره ۴۴ ماهنامه تالش به سردبیری آقای شهرام آزموده چاپ شده است.

منبع: “وبلاگ ویژه شاندرمن”