پل خشتی پونل

–

پل نوعی ابنیه هنری است که برای عبور از مانعی به منظور ادامه راه ارتباطی ساخته می شود. پل پونل در حقیقت به منظور راه ارتباطی بر روی رودخانه شفارود ساخته شده است. شاه عباس اول صفوی در بازگشت و فراغت از تسخیر گنجه و شیروان به هنگام عبور لشکریانش از راه گیلان به مازندران و به هنگام سیر وشکار گیلانات بر طبق روایت تاریخ گیلان دستور می دهد

تا از ابتدای آستارا تا سرحد و سامان مازندران در ترتیب شوارع و تعمیر پل ها بکوشد(عبد الفتاح فومنی،ص۲۰۲). چون شاه عباس صفوی را منظور آسانی رفت و آمد و عبور مردم بوده، در هر جا از سواحل دریا خیابان ها ساخته یکی از آن ها از آذربایجان ابتدا شده و می گذرد از گسگر و انزلی و بار فروش و استر آباد تا گرگان و شعبه دیگر از کوه به شاهرود و بسطام تا به شهر مشهد سر و شعبه دیگر از راههای کوههای البرز برده شده تا علی آباد و خرم آباد و این خیابان ها را بسیار نیکو ساخته بودند و در سر هر دو فرسخ جایگاهی برای آیندگان و روندگان بوده. ولی پس از آن به مرور چون آن راهها را مرمتی و عمارتی نشده اکنون به پایه ای خراب است که رفتن از آن راهها جای بیم وترس است(سفرنامه ملگونف،۱۳۶۴،۲۲). رابینو گزارش می دهد، جاده سنگ فرش در ۱۰۳۱ هجری از جاجرم به دشت مغان ساخته شده که از میان تمام ولایات ایران واقع در ساحل جنوبی در یای خزر عبور می کرد این جاده سنگ فرشی است که معمولا عرضش ۲۰ پا بود و گویا در ساختنش دقت زیادی کشیده اند و سراسر آن را با سنگ های درشت فرش کرده که از رودخانه های اطراف آورده بودند. و در جای دیگر می نویسد: برای خشک نگه داشتن این راهها گودال هایی عمیق در دو طرف آن کنده بودند و با حصار محکمی از شاخه های درختان انار پرچین شده بود ولی این جاده به قدر کافی از سطح زمین بلندتر نساخته و برای جریان آب از یک طرف سنگ فرش به سمت دیگر آبروهایی تهیه ننموده بودند(رابینو،ص۲۵تا۲۷).

ظاهرا کوشش شاه عباس عمدتا مفهومی نظامی داشته و منظور از ایجاد این راه بیش از هر چیز سهولت عبور لشکریان بوده است. همانطور که ذکر شد این راه پس از مدتی بر اثر بی توجهی رو به ویرانی می گذارد و از لحاظ ارتباط تجاری به صورت فراموش شده و غیر قابل استفاده در می آید. به هنگام دیدار فریزر از گیلان، این راه مستور از جنگل و متروک شده و برای عبور از آن راهنما لازم بود. رشت از زمان شاه عباس اول به عنوان مرکز بازرگانی شهرت می یابد و به واسطه گسترش روابط تجاری- سیاسی کشور،گیلان به صورت بزرگترین مرکز تهیه ابریشم خام در جهان در آمد. پس ایجاد جاده شاهی به گسترش تجارت هم کمک شایان توجهی کرد. موقعیت جغرافیایی پل: پل آجری پونل بر روی رودخانه شفارود در مسیر شاهراه عباسی واقع شده و از جنوب به پرده سر کوچک و بزرگ کسما و مناره بازار و از شمال به هشتبر و هره دشت و لیسار و آستارا می رفته است و تا امروز بر پاست. بر سمت چپ رودخانه شفارود و متصل به پل آجری ساختمان محقری به نام «شیخ قبر سر» است که خاک آن برای معالجه زگیل موثر است(ستوده،۱۳۷۴،۸۵).

بر اساس گفته رابینو مهمترین اقامتگاه نایب الحکومه پونل است و سرزمینی است که به خورده مالکین تعلق دارد. امروزه از توابع رضوانشهر و به فاصله ۳۰ کیلومتری بندر انزلی است و دارای رودخانه شفارود است که از کوههای تالش سرازیر می شود و منطقه طالشدولاب را به دو قسمت تقریبا مساوی تقسیم کرده و از پونل می گذرد و در زمستان عمق زیادی ندارد ولی در بهار طغیانی و پر آب می شود(رابینو،۱۳۶۶،۱۲۰و۱۲۱). پل پونل ۳۰ متر طول، ۶۰/۳متر پهنا (با احتساب جان پناهها ) یک دهانه بزرگ با طاق جناغی به عرض ۱۰ متر دارد و به سبک خاصی ساخته شده است. در طرفین طاق و بر روی پاکار آن، دو ستون نمای مخروطی شکل و در بدنه شمال پل، دو طاق نما کار کرده اند. ضخامت طاق اصلی در پایین و بالا یک متر است. سطح گذر پل از میانه به طرفین دارای شیب است و جان پناههای آن نیز تخریب شده اند(بناهای عام المنفعه،۱۹۸،۱۳۷۹). در پل پونل ارتفاع دهانه طاق که بلندتر از همه است از کف رودخانه ۷٫۴۰متر است و این بخاطر زمانی است که سیلاب باشد و آب رودخانه زیاد می شود راه عبور داشته باشد و از پل سر ریز نشود. مصالح به کار رفته در پل پونل مصالح به کار رفته در پل و بند عامل موثری در استحکام و استقامت در برابر عوامل طبیعی و یکی از عوامل مهم ایستایی بنا است. مصالح به کار رفته در پل پونل عبارتند از: آجر از مصالح مهم به کار رفته در پل است که در اکثر پل های بعد از اسلام به کار رفته است. طول آجرهای این بنا ۱۸٫۵سانتی متر و عرض آن ۱۰سانتی متر و ضخامت آن ۵ سانتی متر است. آجرها به رنگ قرمزند. در قسمت طاق پل از گچ استفاده شده است که باعث مقاومت و استحکام پل شده است ولی در قسمت های پایه پل که بر روی صخره سنگی قرار دارد از ملاط ساروج استفاده شده است چون ارتباط مستقیم با آب دارد و ساروج از ملاط های بسیار مهم در دوران اسلامی است.

از مصالح دیگر پل پونل سنگ های رودخانه ای است. مقطع عرضی رودخانه در زیر پل بایستی به میزانی باشد که آب به سهولت از زیر پل عبور نماید. ولی عوارض ناشی از قبیل ازدیاد سرعت آب در زیر پل نباید ضرری متوجه پل و اراضی دست بالای رودخانه وارد نماید. نکته دیگر محمولات آب در حین طغیان است چون آب رودخانه حامل خاروخاشاک و شاخه و حتی درخت با ریشه می باشد. این محمولات بایستی به راحتی از زیر پل عبور کند. بنابراین بایستی فاصله معینی بین طراز حداکثر آب و زیر سقف در نظر گرفت این فاصله به هواکش مرسوم است(شالچیان،۱۳۶۴، ۱۴-۲۷). احداث میله ها که ۴ عدد در دو طرف ورودی پل و ۲ تا به صورت استوانه ای در قسمت چشمه طاق شمالی و ۲ تا در قسمت جنوبی است برای خنثی کردن نیروی رانش احداث شده است نیروی رانشی طاق دهانه ها به دو نیروی عمودی و افقی تبدیل می شود نیروی عمودی با نیروی عکس العمل پایه ها خنثی شده لیکن برای کاستن نیروهای فشار افقی از اجزای تظاهری مانند میل و ستون باریک که ایجاد یک نیروی اضافی می کند، استفاده می شود. و همچنین با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران تنوع و زیبایی در شکل عمومی پل را نیز ارائه می دهد. ولی اکثرا باستان شناسان این میل ها را میل راهنمایی و هدایت مسافران در شب و هوای نامساعد و مه آلود، به سوی معبر پل می دانند.

در مورد پل پونل این میل ها هم برای خنثی کردن نیروی رانشی و هم به عنوان راهنما بوده. این میل ها به شکل استوانه ای است و در مجموع ارتفاع آن به ۱۶۸٫۵ سانتی متر می رسد. و از آنجایی که قسمت بالای استوانه ها صاف و هموار است، شاید در گذشته چراغ هایی برای هدایت مسافران بر بالای آن می افروختند البته با توجه به هوای اکثرا مه آلود این منطقه که عبور از پل را در روز نیز دشوار می سازد و ارتفاع زیاد پل حتما باید وسایلی برای راهنمایی مسافران وجود میداشت و شاید تاسیسات و سازه هایی در اطراف پل ساخته بودند که امروزه اثری از آن بر جای نمانده است. احداث پشتبند بر روی پایه ها راه حل دیگری جهت رفع رانش حاصل از قوس ها محسوب می شود. در پل های دوران اسلامی بر روی این آب بر ها تکیه گاهی به اشکال گوناگون جهت وسعت دادن به پایه قوس برای انتقال نیروی مایل و تقویت پایه ها می ساختند. موج شکن یا آب بر: در اکثر پایه های پل ها چه در خلاف جریان آب و چه موافق آن پیش آمدگی مثلثی شکل یا نیم دایره ساخته می شد که به آن موج شکن می گویند در پل پونل این موج شکن شکلی بین سه گوش تا نیم دایره ای دارد و در قسمت جنوبی پل و در جریان آب ساخته شده است که این موج شکن هم باعث افزایش پایه پل و هم سنگین تر کردن پایه های پل برای خنثی سازی رانش های حاصل از طاق بزرگ می شود و هم باعث آرام کردن جریان آب رودخانه می شود. با توجه به اینکه آب برهای مثلثی و نوک تیز در پل هایی که دارای جریان آب تند هستند ساخته می شوند و آب برهای نیم دایره در پل های رودخانه با جریان ملایم و آرام مشاهده می شود پس می توان نتیجه گرفت آب رودخانه شفارود که امروزه جریان تقریبا ملایمی دارد، در زمان ساخت پل نیز بدین صورت بوده است. این آب بر ها در دوام پل تاثیر زیادی دارند. جان پناه: برای مردم و یا کاروان هایی که در شب یا روزهای مه آلود و در هنگام بارش برف و باران قصد عبور از پل را داشتند، هر لحظه خطر سقوط در آب آنها را تهدید می کرد. به همین جهت طرفین گذرگاه پل را به وسیله دیوار کوتاهی که ارتفاع آن به ۶۰ سانتی متر می رسد، حفاظت کردند. این دیوارها را جان پناه می گویند و وجود این جان پناه در پل از مهمترین مسائل امنیتی به شمار می رود. البته این جان پناه در پل پونل در زمانی که پل مرمت شده ساخته شده است و به احتمال زیاد جان پناه داشته ولی فرو ریخته بود. پایه پل: برای پی سازی پل اگر انتخاب جایی که بستر رودخانه سنگی یا صخره ای باشد احداث پل از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است و علاوه بر کیفیت، عملکرد آن نیز بسیار خوب به نظر می آید که در پل پونل نیز چنین است.

آسیب پذیری پل پونل پل های تاریخی که در کنار شاهراه های اصلی قرار گرفته اند به دلایل مختلف در معرض ویرانی و تخریب قرار دارند و پل پونل نیز از این امر مستثنی نیست در زیر به طور اختصار به برخی از عوامل تخریبی آن اشاره می کنیم: الف- سوانح طبیعی مثل سیل که شامل سیلاب های فصلی و طغیان رودخانه است که از سه طریق به انهدام پل کمک می کند: ۱- عمل فیزیکی آب: فشار وارده از طرف سیلاب های تند و جریان های سهمگین باعث شسته شدن بستر رودخانه در زیر پل و ضربه پذیری دیوارهای جنبین آن شده و در کم شدن طول عمر پل تاثیر می گذارد. ۲- تجزیه سنگ ها: آب جاری رودخانه به علت وجود مقداری اسید کربنیک و اسیدهای آلی حاصل از فساد گیاهان موجود در کنار رودخانه در مسیر خود به تجزیه سنگ ها می پردازد. ۳- سایش: ذرات موجود در رودخانه و ماسه ها ضمن حرکت در اثر اصطحکاک با پایه های پل به فرسایش آن می پردازد. ب- رویش گیاهان: با توجه به اوضاع اقلیمی استان گیلان و شرایط مناسب آب و هوایی گیاهان خودرو، علف های هرز، درختچه های متعدد در بین شکاف های روی پل می رویند که دارای ریشه های طویل محکم می باشند و این ریشه در تمامی خلل و فرج پل نفوذ کرده و با ایجاد شکاف های عمیق به ویرانی پل کمک می کند. از دیگر عوامل تخریب پل تاریخی پونل ساخت پل جدید سیمانی در فاصله نزدیک به آن است که محل عبور و مرور وسایل نقلیه سنگین و سبک است که ارتعاشهای حاصل از رفت و آمد وسایل نقلیه سنگین مانند کامیون ها، تانکرها، تریلرها از عوامل زیانباری هستند که باعث تحمیل ضایعات بزرگی بر پل پونل می شوند. جمع بندی: با توجه به شواهد و قراین موجود، پل پونل در جاده معروف به شاهراه عباسی، به دستور شاه عباس اول به منظور ایجاد ارتباط بین شهرهای مختلف گیلان و مازندران و همچنین عبور و مرور سربازانش و افزایش تجارت در این منطقه ساخته شد. غیر از تجارت هدف اصلی شاه عباس کنترل حکومت ها و خاندان های محلی این ناحیه بود که تحت سلطه شاهان صفوی قرار نداشتند. با توجه به شرایط جغرافیایی گیلان و کوههای صعب العبور و مرداب ها و جنگل های متراکم کنترل این نواحی بسیار مشکل بود و شاهان قبل از شاه عباس همیشه درگیر سرکوب کردن شورش این اقوام بودند و موفق هم نمی شدند. شاه عباس با ایجاد این راه علاوه بر کنترل دقیق رفت و آمدها تمام حرکات حاکمان محلی را نیز زیر نظر داشت.

منبع: وبسایت رسمی باستان شناسی استان گیلان
منبع عکس: سایت کارن دات آی آر
–